Carson McCullers: «Ρολόι χωρίς δείκτες»

Διαβάζοντας το Ρολόι χωρίς δείκτες, το τελευταίο βιβλίο της ΜακΚάλερς (1917-1967) –τελευταίο τωόντι– από τις Εκδόσεις Διόπτρα, σε εξαιρετική μετάφραση του Μιχάλη Μακρόπουλου, αίφνης γεννιέται ένα ερώτημα. Έχοντας γράψει για τη συγγραφέα εδώ, με αφορμή τη συλλογή διηγημάτων Η μπαλάντα του θλιμμένου καφενείου, και γνωρίζοντας στα ελληνικά τις πιο πρόσφατες μεταφράσεις των έργων της από τις Εκδόσεις Διόπτρα, παρατηρούμε αίφνης μια εντυπωσιακή μα ανεπαίσθητη διαφοροποίηση περισσότερο ως προς τη θεματολογία της, αλλά όχι αναφορικά με τον πυρήνα αυτής. Γεγονός που μας κάνει να αναρωτιόμαστε τι άλλο θα μπορούσε να είχε γράψει αυτή η ιέρεια του νοτιοαμερικάνικου gothic μαγικού ρεαλισμού, αν τύχαινε να ζήσει κάποια χρόνια παραπάνω. Η ΜακΚάλερς πεθαίνει στα πενήντα της, έξι χρόνια μετά την πρώτη έκδοση αυτού του μυθιστορήματος, καταπονημένη, ασθενής και βασανισμένη μια ολόκληρη ζωή από εκείνον τον ρευματοειδή πυρετό που τη βρήκε στην εφηβεία της, που της προκάλεσε μόνιμο πρόβλημα στην καρδιά και που, σε συνδυασμό με τον χρόνιο αλκοολισμό της, την έστειλε από εγκεφαλική αιμορραγία. Η καρδιά που κυνηγούσε μονάχη κουράστηκε και σταμάτησε να μας δίνει εκείνο το διαφοροποιημένο μήνυμα και νόημα της αγάπης, όπως σκιαγραφήθηκε από την ίδια στο σύνολο του έργου της. Εδώ όμως τα πράγματα είναι λίγο διαφορετικά.

Στο Ρολόι χωρίς δείκτες βλέπουμε μια ΜακΚάλερς πολύ πιο ώριμη στην εκλογή προσώπων που θα στηρίξουν την ιστορία της. Πρόσωπα κατασταλαγμένα στις ιδέες που πρεσβεύουν, παρά το νεαρό της ηλικίας τους, πιο σταθερά και στιβαρά ως προς αυτό και απολύτως πιστά σε αυτές. Χαρακτήρες που ακουμπούν πάνω σε αγαπημένα πρότυπα της συγγραφέως, πλην όμως εδώ αίφνης αχνοφαίνεται μια διάκριση πως κάτι νέο γεννιέται στο μυαλό της.

Φυσικά κι εδώ η ΜακΚάλερς στήνει το σκηνικό της στον αγαπημένο της αμερικανικό νότο, στο Μίλαν της Τζόρτζια. Φυσικά κι εδώ διακρίνουμε γκροτέσκο χαρακτηριστικά στους ήρωές της, πλην όμως όχι εμμονικά. Και πάλι εδώ έχουμε δίπολα λειτουργικά βασισμένα σε λευκούς και έγχρωμους –και πώς άλλως, αφού μιλάμε για τη δεκαετία του ’50 στην Αμερική του νότου–, μισοελεύθερους σκλάβους και παλαιού τύπου λευκούς δημοσίους λειτουργούς, πάλαι ποτέ μέλη της Κλαν και θιασώτες του «έντιμου εμφυλιακού Νότου». Μέρος όμως της θεματικής του βιβλίου φανερώνει μια άρση όλων αυτών των δεδομένων ή έστω προσπάθεια αναίρεσής τους.

Μπορούμε με ασφάλεια να πούμε πως είναι το καλύτερο έργο της ΜακΚάλερς.

Η ιστορία ξεκινάει με τη διάγνωση με λευχαιμία του Τζ. Τ. Μαλόουν, του ιδιοκτήτη ντράγκστορ του Μίλαν και επιστήθιου φίλου του δικαστή Κλέιν, και περιθώριο ζωής μόλις ενός χρόνου. Αυτοστιγμεί το γεγονός αυτό κάνει τον Μαλόουν να αρχίσει να σκέφτεται διάφορα πράγματα σχετικά με τη ζωή που έχει διανύσει κυρίως, αλλά και κάποια για την εναπομείνασα ζωή του. Ο δικαστής Κλέιν σηκώνει τον δικό του σταυρό μετά την αυτοκτονία του γιου του και την απώλεια της συζύγου του, Μις Μίσυ, μεγαλώνει μόνος του τον εγγονό του, Τζέστερ, και διακατέχεται από μεγαλεπήβολες ιδέες αναφορικά με την πρωτοκαθεδρία του Νότου και των ιδεών που πρεσβεύει, όπως η αποτροπή της κατάργησης του φυλετικού διαχωρισμού που εκείνη την εποχή πάει να γίνει πράξη, η επαναφορά των αποζημιώσεων των Νοτίων μετά τον Αμερικανικό Εμφύλιο κ.λπ. Από την άλλη ο Τζέστερ, ο εγγονός του δικαστή Κλέιν, μια πρώιμη φιγούρα queer ήρωα, τηρουμένων των αναλογιών, που έλκεται από τον Σέρμαν, έναν νέγρο με μπλε μάτια, τον οποίο έχει πάρει ο παππούς του ως γραμματέα του επειδή είναι έξυπνος, κατά τον δικαστή, αλλά και γιατί αισθάνεται πως του χρωστάει αφού τον έσωσε όταν ο δικαστής κινδύνεψε να πνιγεί σε μια λίμνη. Φυσικά, ο λόγος είναι εντελώς διαφορετικός και έχει να κάνει με το παρελθόν και τον αυτόχειρα γιο του δικαστή. Όσο ο Τζέστερ προσπαθεί να πλησιάσει τον Σέρμαν, άλλο τόσο ο Σέρμαν αντιδρά και γίνεται κακός απέναντι στον Τζέστερ. Τα ολέθρια αποτελέσματα αυτών των στάσεων δεν αργούν να φανούν…

Η ΜακΚάλερς εδώ, τσαλαβουτώντας σε γνώριμα νερά, μας πάει λίγο παραπέρα. Το υπόβαθρο του Μίλαν, ο αμερικανικός νότος, η εξέλιξη της κοινωνίας, τα ανθρώπινα δικαιώματα –κοινωνικά, πολιτικά, έμφυλα κ.λπ.– αναδεικνύονται κάτω από την ομπρέλα των αμερικανικών 50’s και του ζητήματος ζωής-θανάτου, με μια επικού τύπου αφήγηση που εξυπηρετεί την πλοκή και αποσκοπεί στην ανάδειξή της, εφόσον η υπόθεση βασίζεται σε αυτούς τους τέσσερις χαρακτήρες.

Ο κόσμος που πεθαίνει και ο κόσμος που αχνοφαίνεται να γεννιέται ιδωμένος εκ των έσω. Το σημαντικό με τη ΜακΚάλερς εδώ είναι ότι βάζει στο μικροσκόπιο με τον απαράμιλλο τρόπο αφήγησής της ακριβώς αυτή τη μεταιχμιακή περίοδο αλλαγών, το πέρασμα, τη μετάβαση από μια προϊούσα κατάσταση σε μια νέα. Και, κυρίως, αναδεικνύει με αυτόν τον τρόπο το τίμημα που καλείται να πληρώσει ο κάθε άνθρωπος, είτε καταφέρνει να προσαρμοστεί είτε όχι, στις νέες καταστάσεις.

Ποιοι διασώζονται στο τέλος; Αυτό το ερώτημα προσπαθεί να διαλευκάνει η συγγραφέας και στην προσπάθεια αυτή ανακαλύπτει και αναδεικνύει τα δύσκολα ερωτήματα της εποχής, ψάχνοντας την άκρη του νήματος. Στην ουσία δηλαδή αναδεικνύει κρίσιμα ερωτήματα της μετανεωτερικότητας. Ποιος επιβιώνει και ποιος σώζεται στο τέλος από αυτά τα δίπολα που παρουσιάζει; Ο ονειροπόλος δικαστής Κλέιν, που φτάνει να χαρακτηριστεί ένα ραμολιμέντο στο τέλος, ο οποίος παρατηρεί τις αλλαγές αλλά δεν τις καταλαβαίνει; Ο Τζέστερ, με την αδιάλειπτη ανθρωπιά που καταδεικνύει από την αρχή ακόμα του βιβλίου, αδιαφόρου προελεύσεως και περιεχομένου (π.χ. σεξουαλικής προτίμησης κ.λπ., αν και ο Τζέστερ κατατρύχεται από στερεότυπα που μάλλον διά της βίας προσπαθεί να εκπληρώσει); Ο εμμονικός και ξεροκέφαλος Σέρμαν, που οδηγείται σε μια θυσία ένεκα των πιστεύω του, μη θέλοντας να δει με ρεαλισμό την πραγματικότητα; Ο προδιαγεγραμμένος θάνατος του Μαλόουν, στον οποίο δίδεται η ευκαιρία να αλλάξει, όπως και στους υπόλοιπους ήρωες, αλλά στο τέλος κάνει πίσω, ακόμα και μπροστά στον επικείμενο θάνατό του;

Αυτό το «όπως μάθει ο άνθρωπος» στην εποχή μας δεν χωράει πια. Και η ΜακΚάλερς φαίνεται να το ανακαλύπτει αυτό με τους εντυπωσιακά δουλεμένους χαρακτήρες της, που μας παίρνουν από το χέρι και μας οδηγούν μέσα από την ασφάλεια της αφήγησής της στη βεβαιότητα της ανακάλυψης αυτού του ανθρωπίνου δράματος. Πλην όμως, ένα ζήτημα που μένει είναι αυτό με το οποίο ανοίγει το βιβλίο και το οποίο με την αναμενόμενη κατάληξή του κλείνει, αυτό που ίσως να μας απασχολεί, το ζήτημα του θανάτου, και άρα της ζωής, του θανάτου που προέρχεται από ασθένεια, του εγνωσμένου σε σύντομο χρονικό διάστημα θανάτου και όχι του απρόσμενου, που συνεχίζει να υφίσταται… Εντάσσοντας την εσωκειμενική λειτουργία των χαρακτήρων σε τέτοιο πλαίσιο, αυτοστιγμεί αναδεικνύονται και τα υπόλοιπα στοιχεία σε μείζονος σημασίας που εξαρτώνται από αυτό.

car mccullers23 Το Ρολόι χωρίς δείκτες, καίτοι δεν είχε την αναγνώριση που του άξιζε όταν πρωτοεκδόθηκε, μπορούμε με ασφάλεια να πούμε πως είναι το καλύτερο έργο της ΜακΚάλερς. Είτε για όλους τους παραπάνω λόγους, είτε γιατί καταφέρνει να μιλήσει πιο κοντά στον καθένα μας ακόμα και σήμερα. Ή και για τα δύο…