Cormac McCarthy: «Ο επιβάτης» και «Stella Maris»

Κόρμακ ΜακΚάρθι, 90 ετών (γεν. 1933, Πρόβιντενς). Δύο τελευταία βιβλία –Ο επιβάτης και Stella Maris–, ένα δίπτυχο σε σχεδόν ταυτόχρονη έκδοση. Δυο βιβλία που είναι πολύ πιθανό να είναι και τα τελευταία του συγγραφέα. Ίσως και γι’ αυτό να αποτελούν το προσωπικό πνευματικό του μανιφέστο. Μια παρακαταθήκη που αφήνει πίσω του στην Αμερική και για την Αμερική.

Ιδιαίτερο ενδιαφέρον προκλήθηκε τόσο στις ΗΠΑ και στον υπόλοιπο πλανήτη όσο και στα καθ’ ημάς με αυτή τη διπλή έκδοση του συγγραφέα, αναμενόμενη εδώ και περίπου 12 χρόνια, ύστερα από κάποια πληροφορία πως δουλεύει πάνω σε ένα καινούργιο έργο και 17 χρόνια από το τελευταίο του βιβλίο, με τίτλο Ο δρόμος (μτφρ. Αύγουστος Κορτώ, εκδ. Καστανιώτη 2007), με το οποίο κέρδισε και το Πούλιτζερ μυθοπλασίας. Όχι αδίκως – ούτε για το Πούλιτζερ τότε ούτε για τον σάλο που προκλήθηκε με τα δύο αυτά βιβλία. Και πώς άλλως, αφού σύμπασα η κριτική πλέον τον συγκρίνει ευθέως και ανοικτά με τον Φόκνερ και τον Χέμινγουεϊ, αφήνοντας πίσω και τον παραμικρό ενδοιασμό για το συγγραφικό του μέγεθος που ταυτίζεται με αυτές τις κορυφές. Τι κι αν ο μέγιστος Χάρολντ Μπλουμ τον είχε κατατάξει στην τετράδα των μειζόνων συγγραφέων της ίδιας σειράς με τον Ντελίλο, τον Πίντσον και τον Ροθ; Με το παρόν λογοτεχνικό δίπτυχο ο ΜακΚάρθι πράγματι απογειώνεται –γιατί πρόλαβε– σε δυσθεώρητα ύψη. Στην ουσία μη γράφοντας για κάτι εντελώς διαφορετικό από τα μυθιστορήματα που τον έκαναν διάσημο, αλλά γράφοντας αυτά τα δύο με τρόπο διαφορετικό. Και η διαφορετικότητα σε αυτά είναι ακριβώς αυτό το προσωπικό στίγμα θέασης μιας Αμερικής όπως αυτός την έζησε και την κατέγραψε, όπως αυτός την ένιωσε αλλά και όπως μόνο αυτός την αντιλήφθηκε και την κατάλαβε. Αποτέλεσμα; Ο Επιβάτης και το Stella Maris, από τις Εκδόσεις Gutenberg, σε μια αξεπέραστη μετάφραση του Γιώργου Κυριαζή. Αναμένουμε την επανέκδοση από τον Gutenberg και των παλαιότερων μυθιστορημάτων του ΜακΚάρθι, εστιάζοντας περισσότερο στον Ματωμένο μεσημβρινό για ευνόητους λόγους.

Τι συμβαίνει όμως σε αυτά τα δύο βιβλία και τα κάνει κάτι παραπάνω από εξαιρετικά, τόσο που να μιλάμε και για μανιφέστο ζωής του συγγραφέα; Πράγματι, ό,τι και να γράψουμε θα είναι ελάχιστο μπροστά στο μεγαλείο αυτής της γραφής, που αξίζει μελέτη και ανάλυση σελίδα-σελίδα και κεφάλαιο-κεφάλαιο. Προς τούτο αναμένουμε τις διδακτορικές διατριβές που μάλλον θα ξεκινήσουν να γράφονται σύντομα στην Αμερική, για να έχουμε ένα ασφαλές συμπέρασμα. Εδώ, και για λόγους έκτασης, θα αρκεστούμε στα βασικά.

Όπως Ο επιβάτης είναι το βιβλίο του Μπόμπι Γουέστερν, έτσι και το Stella Maris είναι το βιβλίο της Αλίσια Γουέστερν. Δυο αδέρφια ιδιοφυΐες, ο Μπόμπι στη φυσική και η Αλίσια –ιδιαίτερη περίπτωση ιδιοφυΐας– στα μαθηματικά, παιδιά ενός εξίσου ιδιοφυούς επιστήμονα της ομάδας που κατασκεύασε την ατομική βόμβα στο πλαίσιο του Σχεδίου Μανχάταν. Χρονικά προηγείται το δεύτερο βιβλίο της Αλίσια, που περιλαμβάνει επτά συνεντεύξεις-διαλόγους με τον ψυχίατρο Δρα Κοέν, μετά τον εθελούσιο εγκλεισμό της στο ψυχιατρικό ίδρυμα Stella Maris και λίγο πριν από την αυτοκτονία της. Το βιβλίο του Μπόμπι, που προηγείται εκδοτικά, έπεται του ενδοκειμενικού χρόνου, παρά τις διάφορες αναλήψεις στο παρελθόν και τις εισαγωγικές σελίδες εκάστου κεφαλαίου από το ημερολόγιο της Αλίσια, όπου καταγράφονται αποσπάσματα από το ημερολόγιό της ύστερα από την έναρξη της σχιζοφρένειάς της. Η εισαγωγή του βιβλίου του Επιβάτη, μόλις μιάμιση σελίδα, μας βάζει απευθείας στο κλίμα, «Εκείνη την ημέρα των Χριστουγέννων. Εκείνη την ψυχρή και σχεδόν αμίλητη μέρα των Χριστουγέννων», με την ανεύρεση του νεκρού σώματος της Αλίσια τυχαία από έναν κυνηγό, σε ένα χιονισμένο τοπίο. Εικόνα που φανερώνει πολλά στοιχεία για την ηρωίδα ευθύς εξαρχής και που μόνο κατά την εξέλιξη της ανάγνωσης και των δύο βιβλίων μπορούμε να κατανοήσουμε σε βάθος. Μια εισαγωγή για το δίπτυχο που ταιριάζει χρονικά στο τέλος του Stella Maris και που, τοποθετημένο εκεί, το απόσπασμα δηλοί ακριβώς και την κυκλική ολοκλήρωση του συνόλου του έργου, ένα επικό στοιχείο ανάλογο του εύρους και της δυναμικής του κειμένου.

Ό,τι και να γράψουμε θα είναι ελάχιστο μπροστά στο μεγαλείο αυτής της γραφής, που αξίζει μελέτη και ανάλυση σελίδα-σελίδα και κεφάλαιο-κεφάλαιο.

Ο Επιβάτης εκτυλίσσεται στις αρχές της δεκαετίας του ’80 στη Νέα Ορλεάνη, όπου ο Μπόμπι Γουέστερν, έχοντας εγκαταλείψει τη σταδιοδρομία του ταλαντούχου φυσικού πολύ νωρίς και αλλάζοντας ρότα στη ζωή του αναζητά την τύχη του ως οδηγός αγώνων της Φόρμουλα 2 στην Ευρώπη, την έχει γλιτώσει φθηνά ύστερα από ένα ατύχημα στους αγώνες, το οποίο τον άφησε κάποιους μήνες σε κώμα στην Ιταλία, έχει επιστρέψει στη «ζωή» ως δύτης διάσωσης. Μια επιλογή δουλειάς που, όπως αποδεικνύεται, έχει να κάνει με τη ζωή του έτσι όπως εξελίχθηκε. Πλέον παντελώς μόνος από την πυρηνική του οικογένεια –ο ιδιοφυής πατέρας του έχει πεθάνει μόνος και μάλλον μισότρελος σε κάποια ερημιά με τις σημειώσεις του παρέα, και η μητέρα του προ πολλού–, έχοντας ανακαλύψει την αυτοκτονία της αδελφής του Αλίσια με την οποία είναι παθολογικά ερωτευμένος, όπως κι αυτή με εκείνον, και που ο έρωτάς τους δεν ολοκληρώθηκε σαρκικά ποτέ και εξελίχθηκε σε μια εξίσου παθολογική αγάπη και από τις δυο πλευρές, ιδίως τον καιρό που ζούσαν χωριστά – και που ήταν και ο περισσότερος, και μάλιστα σε διαφορετικές ηπείρους. Εν ζωή βρίσκεται μόνο η γιαγιά του Μπόμπι από την πλευρά της μητέρας του, που την επισκέπτεται κατά την εξέλιξη της πλοκής ίσα για να βρεθεί κάπως πιο κοντά στη νεκρή του αδερφή μέσω ενός στενού συγγενικού τους προσώπου.

Η πλοκή αρχίζει με την κατάδυση του Μπόμπι σε ένα μικρό αεροπλάνο που έχει πέσει στη θάλασσα, παρέα με τον συνεργάτη και φίλο του Όιλερ, για να κάνουν τη δουλειά τους. Και αφού όχι μόνο δεν βρίσκουν ζωντανό κάποιον από τους δέκα επιβαίνοντες μαζί με τον πιλότο, ανακαλύπτουν μάλιστα μόνο εννιά νεκρούς μέσα στο βυθισμένο αεροπλάνο, ενώ το μαύρο κουτί του σκάφους λείπει μαζί με το βαλιτσάκι του πιλότου. Και η νουάρ απόχρωση του βιβλίου αρχίζει από κάπου εδώ. Από τα εύλογα και αναπάντητα ερωτήματα που προκύπτουν, τόσο των διασωστών όσο και των αναγνωστών, ερωτήματα που πληθαίνουν αφού μια σειρά επιπλέον γεγονότων έρχονται να πυροδοτήσουν την ατμόσφαιρα. Ο ξαφνικός θάνατος του Όιλερ στο πεδίο σε μια άλλη αποστολή, η διάρρηξη στο δωμάτιο του Μπόμπι και η επίσκεψη ομοσπονδιακών πρακτόρων για μια πρόχειρη ανάκριση, η παρακολούθησή του από αυτούς μάλλον και η αναγκαία μετακίνησή του από δώμα σε δώμα. Η δέσμευση των λογαριασμών του από το κράτος για δήθεν φορολογικά αδικήματα, η φυγή του μετά και τη συμβουλή ενός ντετέκτιβ που τον επισκέφθηκε ο Μπόμπι προς βοήθεια – ας σημειώσουμε εδώ τις εξίσου εξαιρετικές συζητήσεις του Μπόμπι με τον ντετέκτιβ, που ανατέμνουν σύγχρονα ιστορικά γεγονότα της αμερικανικής ιστορίας που πληγώνουν τη χώρα, βλ. πόλεμος του Βιετνάμ και δολοφονία Κένεντι. Η καταφυγή του Μπόμπι για μεγάλο χρονικό διάστημα σε εγκαταλελειμμένα σπίτια, μακριά από τον κόσμο και τον πολιτισμό, σύμφωνα με τις οδηγίες του ντετέκτιβ, σε συνθήκες απόλυτης εξαθλίωσης που θυμίζουν επιζώντα ερχόμενο από τον κόσμο των νεκρών. Και τέλος η επιστροφή του από εκεί στη ζωή, μια επιστροφή στη ζωή με την ανάμνηση πάντα του απόλυτου έρωτά του, της Αλίσια, που τον οδηγεί σε μια απλή επιβίωση, παλαντζάροντας με το ένα πόδι στη ζωή και το άλλο σε μια άβυσσο ψυχική έτοιμη να τον ρουφήξει μέσα της. Πλην όμως η συνθήκη του επιζήσαντος τόσο της ζωής όσο και του θανάτου τον καθιστά ένα αιώνιο φάντασμα και για τις δυο πλευρές.

Στο βιβλίο της Αλίσια, στο Stella Maris, ερμηνεύονται και ξεκαθαρίζονται πολλά σημεία που αφορούν τόσο τη σχέση των δύο αδελφών, όσο και το θέμα της ιδιοφυΐας της Αλίσια και της σχιζοφρένειάς της. Ξεκαθαρίζονται και όλα εκείνα τα ζητήματα, που στο έτερο μεγάλο κομμάτι του διπτύχου που προηγήθηκε, στον Επιβάτη, με το λογοτεχνικό σολάρισμα του ΜακΚάρθι αναφέρθηκαν είτε έωλα είτε ημιτελή, όπως εκείνα των μαθηματικών και φυσικών επιστημών που συνδυάζονται με τη φιλοσοφία και τη μεταφυσική – αγαπημένο ζήτημα του ΜακΚάρθι, που εδώ πλέον κατατέμνεται υπό άλλους όρους και με απαντημένα ερωτήματα. Η Αλίσια μέσα από τις επτά συνεντεύξεις της διαλευκαίνει το λογοτεχνικό τοπίο του Επιβάτη και «συσκοτίζει» κάπως το επιστημονικό για τους μη επαΐοντες στα περί φυσικής και μαθηματικών. Οι ερμηνείες που δίδονται από την ηρωίδα και που προέρχονται ύστερα από λογικούς συσχετισμούς μέσω της φιλοσοφίας για την ηθική και την ανθρώπινη ύπαρξη, αλλά και τη θρησκεία, τη συνείδηση, την ιδιοφυΐα, την τρέλα κ.λπ. αποτελούν όλα εκείνα τα στοιχεία που αντικατοπτρίζουν την εικόνα του μανιφέστου του συγγραφέα για τον χώρο των ιδεών και των επιστημών. Ο αντίποδας δηλαδή του λογοτεχνικού κόσμου που αποδόθηκε κατά κύριο λόγο στον Επιβάτη. Γι’ αυτό και αλληλοσυμπληρούμενα αυτά τα δύο. Και όχι με κάθετους διαχωρισμούς.

Η υπόθεση του Stella Maris διαδραματίζεται δέκα χρόνια νωρίτερα περίπου από τον Επιβάτη. Όπου η Αλίσια στην τρίτη επίσκεψή της στο ίδρυμα αποφασίζει να εγκλειστεί εθελουσίως, έχοντας αφήσει τον Μπόμπι πίσω στην Ιταλία σε κωματώδη κατάσταση και με την εντύπωση πως δεν θα συνέλθει ποτέ. Έχει καταφθάσει με ένα σακίδιο που περιέχει το αμύθητης αξίας βιολί της και με μια πλαστική τσάντα που περιλαμβάνει κάτι δεκάδες χιλιάδες δολάρια, που θα είναι υπεραρκετά για την αποπληρωμή της νοσηλείας της στο ίδρυμα. Ας σημειώσουμε εδώ πως το εναπομείναν ποσό που θα έχει παραμείνει στο ίδρυμα χρόνια αργότερα θα διασώσει τον Μπόμπι κατά την εθελουσία εξαφάνιση κι εκείνου. Η σκηνική πλοκή των επτά συνεντεύξεων είναι μηδαμινή. Πλούσια όμως σε δεδομένα. Η μαθηματική ιδιοφυΐα Αλίσια Γουέστερν, που συνομιλούσε απευθείας με τις μεγαλύτερες μαθηματικές διάνοιες του πλανήτη, έχοντας γίνει μεταδιδακτορική φοιτήτρια στη μαθηματική επιστήμη μόλις στην ενηλικίωσή της, διαγνωσμένη με σχιζοφρένεια που δεν την αποδέχεται πλήρως ως προϊόν της μυαλού της –και πώς άλλως– κάθεται απέναντι από τον ψυχίατρο Κοέν θέτοντάς του ερωτήματα τόσο επιστημονικής όσο και ανθρώπινης υφής, στριμώχνοντάς τον πλειστάκις στα σχοινιά και χαλαρώνοντας κατά βούληση την πίεση τόσο όσο για να εξελιχθεί η κουβέντα τους. Η Αλίσια Γουέστερν, φανατική μουσικόφιλη, κάτοχος του μοναδικού βιολιού αμύθητης αξίας και ποιότητας καλύτερης από εκείνων του Παγκανίνι, που έμαθε μόνη της να παίζει βιολί και να διαβάζει και να κατανοεί τη μουσική, άρρηκτα συνδεδεμένη με τα μαθηματικά, τη φυσική και τη θεωρία των χορδών, που η ίδια κατάφερε να συμβάλει με τη μελέτη και την ανάπτυξή της, μέσα από τη λατρεία της για τη μουσική, δεν φαίνεται να μπαίνει στο Stella Maris ούτε με σκοπό να αυτοκτονήσει αλλά και ούτε να αποδεχτεί πως όλο αυτό που της συμβαίνει με βάση τη σχιζοφρένειά της, οι συνομιλίες με το παιδί της θαλιδομίδης και της κουστωδίας του, είναι προϊόντα της ασθένειάς της. Πλην όμως καταλήγει στην αυτοκτονία και σε αυτό μάλλον έχει συμβάλει η εντύπωσή της πως ο Μπόμπι θα είναι σίγουρα πλέον νεκρός. Θα το ξαναπούμε εδώ, το Stella Maris λειτουργεί συμπληρωματικά. Ελέγχει από τη μεριά της Αλίσια το στόρι του Επιβάτη, συμπληρώνει τα κενά, αναθεωρεί τα λεγόμενα του Μπόμπι και προβάλλει την απόλυτα ευφυή οπτική των εκφάνσεων του νοήματος της ζωής. Διότι, πράγματι, το ζουμί των δύο αυτών βιβλίων βρίσκεται αλλού.

Πρέπει να αισθανόμαστε ευλογημένοι που σήμερα, συγχρονικά, διαβάζουμε τέτοια απολύτως εξαιρετικά μυθιστορήματα και έχουμε ακόμα εν ζωή συγγραφείς εκείνης της αμερικανικής λογοτεχνικής γενιάς.

Συνδυάζοντας τέχνη και επιστήμη ο συγγραφέας, κυρίως φυσική επιστήμη και μαθηματικά με λογοτεχνία, μαζί με μεγάλη δόση μεταφυσικής και μέσω της πάλαι ποτέ αγίας αμερικανικής οικογένειας, που εδώ υπηρετεί την επιστήμη και γράφει λογοτεχνία μέσω της τραγωδίας της, σκιαγραφεί τη ζωή (του). Αναφερόμενος σε στοιχεία που πληγώνουν την Αμερική και την κοινωνία της και μέσω μιας ασθενούσης ψυχικά πλην ιδιοφυούς οικογενείας, που έχει υπηρετήσει το αμερικανικό όνειρο σε υψηλά επίπεδα, συνέβαλε στο να γίνει αυτό πράξη και πλέον χάνεται μέσα από αυτό και εξαιτίας του, αποδίδει σύμμεικτα τις εκφάνσεις του εν λόγω αποτελέσματος σε συνδυασμό με όλα τα παραπάνω. Συνδυασμός που υπακούει στην απόδοση μιας μετανεωτερικής και σαφώς μεταμοντέρνας ατομικότητας, προϊούσης της ελευθερίας του ατόμου στην Αμερική και κατ’ επέκταση της ελευθερίας του δυτικού ανθρώπου απέναντι στα προϊόντα του πολιτισμού του.

Πράγματι, σκοπός του συγγραφέα μέσα από όλη αυτή την εξαιρετική ανάμειξη των δεδομένων δεν είναι τόσο η ανάδειξη του νοήματος της ζωής από οποιαδήποτε μεριά. Είναι κάτι βαθύτερο. Είναι η ανάδειξη των παραμέτρων των εκφάνσεων της ζωής που σε οδηγούν να ανακαλύψεις αυτό που στο τέλος μπορεί να οδηγήσει τον καθένα σε αυτό που αποκαλούμε νόημα ζωής. Διότι το νόημα της ζωής για τον καθένα δημιουργείται ακριβώς από αυτές τις εκφάνσεις που επισυμβαίνουν στη ζωή μας. Ένα μείγμα τυχαιότητας, ιδιοφυΐας, τρέλας, καθημερινότητας, επιβίωσης και εντέλει ζωής, που με τον έναν ή τον άλλο τρόπο σε οδηγεί σε κάποιον φυσικό θάνατο. Πόσους όμως θανάτους έχεις ζήσει κατά τη διάρκεια της ζωής και εν ζωή; Ο Κόρμακ ΜακΚάρθι μάς απαντά ξεκάθαρα και διαυγέστατα…

co mccarthy23 Και μια προσωπική σημείωση για τέλος. Μετά την ανάγνωση αυτών των δύο βιβλίων, μου πήρε να συνέλθω πάνω από δυο μήνες! Όσο καιρό έκανα να συνέλθω και να ξαναπιάσω να γράψω μετά την ανάγνωση του Μόμπι Ντικ του Μέλβιλ και του Δον Κιχώτη του Θερβάντες, δυο δεκαετίες πριν. Δεν ξέρω αν στο μέλλον ο Επιβάτης και το Stella Maris θα μπουν στο πάνθεον των αριστουργημάτων δίπλα σε αυτά τα δύο. Αυτό που ξέρω σίγουρα είναι πως πρέπει να αισθανόμαστε ευλογημένοι που σήμερα, συγχρονικά, διαβάζουμε τέτοια απολύτως εξαιρετικά μυθιστορήματα και έχουμε ακόμα εν ζωή συγγραφείς εκείνης της αμερικανικής λογοτεχνικής γενιάς, που γεννήθηκε τη δεκαετία του ’30 και που μας έδωσε αριστουργήματα με κορωνίδες μέχρι τώρα αυτά τα δύο, τον Επιβάτη και το Stella Maris.