Ορέστης Δ. Κουρέλης: «Σαρακατσαναίοι, οι φερέοικοι Έλληνες» κριτική του Απόστολου Σπυράκη
Όμως εγώ
καθαρά θα του θυμίσω ξεχασμένα. Ξέρω καλά
πως ξέρει, όταν στον Κιθαιρώνα επάνω
αυτός με δυο κι εγώ με ένα κοπάδι
σμίγαμε τρία ολόκληρα εξάμηνα,
από την άνοιξη, ώσπου να βγει ο Αρκτούρος·
και τον χειμώνα εγώ στα δικά μου χειμαδιά
γύριζα πίσω, στου Λαΐου αυτός.
Είναι τα λόγια του βοσκού από την Κόρινθο σε έναν από τους περίφημους διαλόγους του Οιδίποδα Τυράννου, που μαρτυρούν την πανάρχαια νομαδική ζωή στην Ελλάδα, μια χώρα που από τη φύση της ευνοούσε τις αέναες μεταναστεύσεις των πληθυσμών, οι οποίοι αδυνατούσαν να επιβιώσουν στην άγονη και κακοτράχαλη ορεινή ενδοχώρα της ελληνικής χερσονήσου. Όπως γράφει και ο Θουκυδίδης στην εισαγωγή της Ιστορίας του Πελοποννησιακού Πολέμου: «Είναι φανερό ότι στον τόπο που σήμερα ονομάζεται Ελλάδα δεν υπήρχαν στα παλιά τα χρόνια εγκαταστάσεις σταθερές, αλλά γίνονταν μετακινήσεις και οι κάτοικοι εύκολα εγκατέλειπαν τον τόπο τους, γιατί πιέζονταν από άλλους που ήταν πολυπληθέστεροι».
Η νομαδική φυλή των Σαρακατσάνων, σύμφωνα με τις μελέτες των ανθρωπολόγων και των γλωσσολόγων, φαίνεται να κατάγεται από αυτούς τους πληθυσμούς για τους οποίους κάνουν λόγο οι αρχαίοι συγγραφείς και ποιητές. Η πιο πιθανή εκδοχή για την προέλευσή τους είναι αυτή που τους συνδέει με το τρίτο κύμα εποίκων, τους Δωριείς, οι οποίοι ήρθαν από τον βορρά κι εγκαταστάθηκαν στην Ελλάδα ύστερα από τους Ίωνες και τους Αχαιούς. Ένα βασικό στοιχείο που οδηγεί σε αυτό το συμπέρασμα είναι η γλώσσα των Σαρακατσάνων, που σύμφωνα με τον καθηγητή Μανόλη Τριανταφυλλίδη ανήκει στην οικογένεια των δωρικών ιδιωμάτων με γραμματικές αλλοιώσεις και ιδιάζουσα προφορά.
Ο Ορέστης Δ. Κουρέλης, με καταγωγή από τον κάμπο της Θεσσαλίας, ο οποίος έχει ασχοληθεί στο παρελθόν με τους βλαχόφωνους Έλληνες, παρουσιάζει εδώ μια από τις καλύτερες και πληρέστερες σύγχρονες εργασίες για τους Σαρακατσάνους, το αναπόσπαστο αυτό κομμάτι του σύνθετου μωσαϊκού των πληθυσμών που κατοίκησαν την Ελλάδα ανά τους αιώνες, εμπλουτίζοντάς τη με τα ιδιαίτερα στοιχεία της ταυτότητάς τους.
Βαθμιαία οι οικισμοί τους σχηματοποιούνται σε πιο σταθερή μορφή, μετακινούμενοι προς τον ορεινό όγκο της Πίνδου και ειδικά τη νότια απόληξή της, τα Άγραφα. Η περιοχή της Πίνδου, με 90% ορεινό ή ημιορεινό έδαφος, αποτέλεσε τον ιδανικό τόπο εγκατάστασης των νομάδων σε χώρους και περάσματα, όπου παλιότερα οι κυνηγοί της προϊστορικής εποχής έστηναν τα καρτέρια τους, ενώ κατόπιν οι βοσκοί χρησιμοποίησαν τα ίδια περάσματα και μονοπάτια για να μεταναστεύουν με τα κοπάδια τους. Παραδείγματα αυτού του νομαδικού τρόπου ζωής που εξαπλώθηκε βαθμιαία στην Ελλάδα βρίσκουμε παντού στην Οδύσσεια, η οποία βρίθει από περιγραφές κοπαδιών που ποτίζονται σε λίμνες και ποτάμια, ποιμένων που ιππεύουν άλογα γοργοπόδαρα, σκύλων που φρουρούν τα κοπάδια και μάχονται με λιοντάρια και άλλα άγρια θηρία, αλλά και στα κατάστιχα των Μυκηνών και της Κνωσού, όπου καταγράφονται κοπάδια πολυπληθή τα οποία ανήκαν στους πλούσιους βασιλιάδες.
Κατά τους μέσους χρόνους, οι Σαρακατσάνοι απομονώνονται όλο και περισσότερο σε περιοχές απρόσιτες για να αποφύγουν τις επιδρομές των Σλάβων, των Φράγκων και των Τούρκων, γεγονός που τους επέτρεψε να παραμείνουν σχετικά ανέγγιχτοι από προσμείξεις κι επιρροές, διατηρώντας σε μεγάλο βαθμό την καθαρότητα της φυλής τους, που θεωρείται από τις αρχαιότερες ινδοευρωπαϊκές. Η πτώση της Κωνσταντινούπολης αποτέλεσε το ορόσημο για μια έκρηξη μετακινήσεων των πληθυσμών, που είχε ως αποτέλεσμα τον διασκορπισμό των Σαρακατσάνων σε ολόκληρο τον χώρο των Βαλκανίων, αλλά και σε άλλες χώρες της Ευρώπης. Οι Σαρακατσάνοι παρέμειναν νομάδες-σκηνίτες μέχρι τον δέκατο όγδοο αιώνα κι άρχισαν να καταγράφονται σε κοινοτικά μητρώα μόλις κατά το 1912-13 – και πάλι, όχι όλοι.
Η έλλειψη γραπτής παράδοσης αυτής της φυλής, που μεταβίβαζε προφορικά όλα τα στοιχεία της κουλτούρας της από γενιά σε γενιά, δυσχεραίνει το έργο των ερευνητών που ψάχνουν τις ρίζες της καταγωγής της. Μελετητές της ελληνικής υπαίθρου έχουν προσπαθήσει να αποκρυπτογραφήσουν τους κώδικες επικοινωνίας και τις βαθύτερες ιδιοτυπίες κι εθιμοτυπίες της μέχρι την έλευση του σύγχρονου πολιτισμού, που αλλοίωσε οριστικά τον τρόπο ζωής των Σαρακατσάνων. Ο Πάτρικ Λη Φέρμορ, ο οποίος έζησε μαζί τους για μεγάλο διάστημα, θαυμάζοντας τις ικανότητες και την αντοχή τους, συγκαταλέγεται ανάμεσα στους πιο διάσημους αυτούς μελετητές.
Ο Ορέστης Δ. Κουρέλης, με καταγωγή από τον κάμπο της Θεσσαλίας, ο οποίος έχει ασχοληθεί στο παρελθόν με τους βλαχόφωνους Έλληνες, παρουσιάζει εδώ μια από τις καλύτερες και πληρέστερες σύγχρονες εργασίες για τους Σαρακατσάνους, το αναπόσπαστο αυτό κομμάτι του σύνθετου μωσαϊκού των πληθυσμών που κατοίκησαν την Ελλάδα ανά τους αιώνες, εμπλουτίζοντάς τη με τα ιδιαίτερα στοιχεία της ταυτότητάς τους.
Όντας φερέοικοι, φερτικοί όπως οι ίδιοι αυτοαποκαλούνται, οι νομάδες αυτοί ήταν υποχρεωμένοι να μετακινούνται συνέχεια στις κορφές των βουνών, περνώντας πάνω από παγετώνες, μέσα σε βροχές και χιόνια, διασχίζοντας μονοπάτια επικίνδυνα –δεν ήταν λίγες οι φορές που άλογα κι αναβάτες γκρεμίζονταν στα αχανή βάραθρα, κατά τις διηγήσεις των γερόντων ποιμένων–, αναγκασμένοι να βόσκουν τα ζώα τους τις καλοκαιρινές νύχτες, αφού τις μέρες του καλοκαιριού τα πρόβατα δεν άντεχαν τις καυτές θερμοκρασίες της Μεσογείου, αναζητώντας συνεχώς καινούργιους βοσκότοπους πλούσιους σε χορτάρι και νερό, στήνοντας τα καλύβια τους σε μέρη με προσανατολισμό μεσημβρινό τον χειμώνα, για να τους ζεσταίνει ο ήλιος, ενώ το καλοκαίρι αποζητούσαν τους δροσερούς νοτιάδες, μαντεύοντας το μέλλον μέσα από την εξέταση των σπλάχνων, όπως οι αρχαίοι σπλαγχνοσκόποι, με τις γυναίκες να γεννούν τα παιδιά τους στις ερημιές μοναχές τους, διακινδυνεύοντας τη ζωή τους.
Εξαιρετικά ενδιαφέρον και αναλυτικό πόνημα για τους Σαρακατσάνους, μιας φυλής που αξίζει τον σεβασμό και την εκτίμηση όποιου αγαπά αληθινά αυτόν τον τόπο και την πολυμορφία του.
Σαρακατσαναίοι, οι φερέοικοι Έλληνες
Ορέστης Δ. Κουρέλης
Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη
480 σελ.
Τιμή € 23,80
