Γεωργία Παπαδάκη: «Μούσας άγγιγμα»
Όταν ο Ελύτης έλεγε ότι δεν υπάρχει αιώνας όπου δεν γράφτηκε ελληνική ποίηση, έλεγε κάτι που είναι αυτονόητο, αλλά αν δεν κάτσει κανείς να σκεφτεί και να υπολογίσει πόση έκταση στον χρόνο έχει από τον Όμηρο μέχρι σήμερα αυτό το αυτονόητο, βεβαίως δεν θα μπορέσει να τη συνειδητοποιήσει. Και όταν τη συνειδητοποιήσει, θα μείνει έκθαμβος. Ναι, λοιπόν, στην ελληνική γη αναπτύχθηκαν όλα τα είδη ποίησης σε όλο το διάστημα του χρόνου από τη γέννησή της, τότε, μέχρι σήμερα, τώρα.
Στον παρόντα, καλαίσθητο, ευπρεπέστατο τόμο, και στον όγκο και στην όψη, για το εγχείρημα που βρίσκει την πραγμάτωσή του στις σελίδες του, γίνεται άλλη μια φορά η διαπίστωση.
Η Γεωργία Παπαδάκη, φιλόλογος και αρχαιολόγος, λάτρις του αντικειμένου που σπούδασε, δεν παρέμεινε στην αποδοχή του έτοιμου αγαθού, αλλά προχώρησε στη δημιουργία τη δική της, αφού πρώτα ήρθε σε επαφή με το ίδιο το δέος. Στον ενημερωτικό Πρόλογό της εξηγεί την πρόθεσή της να καταστήσει κοινωνό της συγκίνησης από τη μελέτη των ποιημάτων τον «μέσο αναγνώστη». Σαράντα οκτώ είναι οι ποιητές που ανθολογεί, δεν συμπεριλαμβάνονται ο Όμηρος, οι τρεις τραγικοί και ο Αριστοφάνης, οι οποίοι «ανθολογούνται εκτενέστερα και θα εκδοθούν αυτοτελώς». Ο Αριστοφάνης –Ο δικός μας Αριστοφάνης– και η ερωτική ποίηση –Ανθολογία αρχαίας ελληνικής ερωτικής ποίησης– κυκλοφορούν ήδη στην αγορά.
Η μεταφράστρια εκθέτει τις δυσκολίες και τα διλήμματα που αντιμετώπισε στην εργασία της. Εξηγεί ότι η ανθολογία της έχει υποκειμενικό χαρακτήρα (όπως και κάθε ανθολογία, άλλωστε) και επόμενο είναι να εκφράζει την παιδεία, ιδεολογία, ευαισθησία του ανθολόγου. Και, βέβαια, δεν μας εκπλήσσει καθόλου η εξομολόγησή της «είμαι παράφορα ερωτευμένη με την αρχαιοελληνική γραμματεία» (είναι προαπαιτούμενο), «δεύτερος πόλος του έρωτά μου είναι η υπέροχη γλώσσα των κειμένων» (εξυπακούεται), «κάθε φορά [...] που διαβάζω αρχαία ποίηση νιώθω απερίγραπτη αισθητική χαρά και απόλαυση• μια πνευματική και ψυχική ευεξία με κατακλύζει• με μεταρσιώνει η ομορφιά, μια μαγεία με τυλίγει. Θέλω τότε όλα αυτά τα συναισθήματα να τα μοιραστώ και με άλλους. Και έτσι έρχεται η υπεύθυνη ώρα της μετάφρασης» (είναι αναμενόμενο).
Παρακάμπτοντας (εμείς) την αναφορά της σ' εκείνα που δεν είναι δυνατόν να γίνουν, ρίχνει το βάρος (εκείνη) στη λυρική απόδοση των αρχαίων στίχων, έτσι ώστε μέσα από την ψυχή του μεταφραστή να ακουστεί η ψυχή του αρχαίου δημιουργού.
Ακολουθεί η ενδιαφέρουσα Εισαγωγή, με μια γενική επισκόπηση του θέματος, που αφορά το είδος και τον αριθμό των ποιημάτων, την ποικιλία των θεμάτων, ή απλώς των ονομάτων των ποιητών, τα θέματα αλλά και κάποιο ιδιάζον χαρακτηριστικό, το οποίο προσιδιάζει σε κάθε ποιητή. Για όλους, ευλόγως, έχει και ένα σχόλιο.
Η ανθολόγηση αρχίζει από τη Γεωμετρική εποχή και την επική ποίηση, Oμηρικούς Ύμνους και Ησίοδο. Η Αρχαϊκή εποχή περιλαμβάνει δεκαεπτά λυρικούς (γνωστά τα ονόματα), ακολουθούν οι φιλόσοφοι Ξενοφάνης, Παρμενίδης, Εμπεδοκλής, έπεται το Δράμα – Κωμωδία – Μέση Κωμωδία με πέντε εκπροσώπους. Από την Ελληνιστική εποχή και την Αθήνα επιλέγει τον Μένανδρο, από τα Νέα Πνευματικά Κέντρα ανθολογεί Καλλίμαχο, Θεόκριτο, Απολλώνιο Ρόδιο. Στη συνέχεια, ανθολογεί τους επιγραμματοποιούς και ο τόμος ολοκληρώνεται με την αυτοκρατορική εποχή, ήτοι τους Πρωτοβυζαντινούς χρόνους και τους Άγνωστους. Κάθε περίοδος προαναγγέλλεται και παρουσιάζεται με μια εξειδικευμένη πια εισαγωγή, όπου δίνονται τα ιδιαίτερα χαρακτηριστικά της, ο ρόλος των ποιημάτων, το αρχαίο κείμενο στην αριστερή σελίδα και τη μετάφρασή του στη δεξιά.
Και, φυσικά, αυτό που ακολουθεί είναι πλέον η αλληλουχία των θαυμάτων. Η μεταφράστρια χρησιμοποιεί τη φράση «πολυάνθεμος κήπος» και σωστά, αφού εκεί κηπεύονται όλα τα «άνθη»• τα ποιητικά σώματα με την αρχαία και τη σύγχρονη σκευή τους, τη γλώσσα τους, σε ελαφρά διακριτική και διακρίνουσα τα κείμενα γραμματοσειρά. Ο Ευπαλίνος του Βαλερί είναι πιθανόν να έβλεπε αυτά τα ποιήματα σαν ανθρώπινα σώματα που κείτονται στις σελίδες του βιβλίου, όχι νεκρά όμως αλλά με τη ζωντάνια του θέματος, τη διαχρονικότητα του συναισθήματος, την προβολή της ομορφιάς, την επισήμανση του γήρατος, τη θλιβερή αίσθηση της απώλειας, τη λεπτή ειρωνεία, τη μελαγχολία, τη σοφία, το ερωτικό πάθος, τη διακριτικότητα, την κατανόηση, τη ματαιότητα του ανθρώπινου μεγαλείου, του χρόνου που περνά και αλλοιώνει τα πάντα. Κι ακόμα το κωμικό, το ευτράπελο, το ευφυές. Όλη η γκάμα που κεντρίζει τον νου και την ψυχή εκπέμπεται από αυτά τα σώματα.
Η Παπαδάκη έχει κάνει την επιλογή της. Κι εμείς για τις ανάγκες της παρούσης περίστασης θα κάνουμε μια ελάχιστη δική μας. Μπαίνουμε, λοιπόν, στον πολυάνθεμο κήπο της και φτιάχνουμε μια μικρή ανθοδέσμη, αποθησαυρίζοντας από τον θησαυρό της αποθησαυρίστριας. Και παίρνω τον πρώτο στίχο του ομηρικού ύμνου στη Δήμητρα:
Δήμητρ' ηύκομον σεμνήν θεάν άρχομ' αείδειν,
Αυτήν ηδέ θύγατρα τανύσφυρον ην Αϊδωνεύς
ήρπαξεν...
(Τη Δήμητρα τη σεβαστή λαμπρόμαλλη θεά αρχίζω εγώ να ψάλλω,
αυτή και την κόρη της που έχει τα τορνευτά σφυρά και που την άρπαξε ο Αϊδωνέας.)
Αϊδωνέας είναι η ποιητική εκδοχή του Άδη.
Ο αρχαίος ποιητής δίνει σημασία σε δύο σημεία για να προβάλει τη γυνακεία ομορφιά. Το ένα είναι τα μαλλιά, για τα οποία χρησιμοποιεί το επίθετο «ηύκομος», «λαμπρόμαλλη» λέει η Παπαδάκη, «καλλιπλόκαμος» είναι επίσης γνωστό, και το άλλο είναι τα σφυρά, οι αστράγαλοι. Ο ποιητής χρησιμοποιεί το «τανύσφυρον» και η μεταφράστρια «τα τορνευτά σφυρά». Στοιχείο ομορφιάς οι αστράγαλοι και στον Όμηρο, από τον οποίο η θεά Θέτις χαρακτηρίζεται «αργυρόπεζα», με αστραφτερούς αστραγάλους δηλαδή.
Ξαναγυρίζουμε στα μαλλιά γιατί τα βρίσκουμε πιο κάτω στον Σιμωνίδη τον Αμοργίνο, ο οποίος συνθέτει τον «Ίαμβο των γυναικών», με άλλα λόγια τη χλεύη τους. Στις εννέα κατηγορίες ελαττωματικών γυναικών συμπεριλαμβάνεται και η φιλάρεσκη και σπάταλη. Η μητέρα που τη γέννησε χαρακτηρίζεται φοράδα «χαιτέεσσα», ενώ η κόρη, έχει «χαίτην εκτενισμένην βαθείαν» λέει ο ποιητής και η μεταφράστρια τη μια φορά μάς δίνει «χαίτη πλούσια» και την άλλη «μακριά μαλλιά πυκνά και χτενισμένα». Όπως υποψιάζεται ο αναγνώστης και διά του ψόγου ο ποιητής επαινεί και πάλι τα μαλλιά. Κι άλλα στοιχεία ομορφιάς προβάλλονται: το επίθετο «εύκαρπος» για τους ωραίους καρπούς των χεριών. Μας είναι, βεβαίως, γνωστή και η «λευκώλενος» Ήρα. Επίσης γνωστή και η «γλαυκώπις Αθήνη», που εδώ μεταφράζεται «λαμπρομάτα Αθηνά».
Κι από την ομορφιά της μορφής περνάμε στην ομορφιά της νιότης και στην ασχήμια των γηρατειών. Είναι ο Μίμνερμος που στοχάζετασι πάνω στη μοίρα της ζωής, αναπαράγοντας το ομηρικό «οίη περ φύλλων γενεή τοιή δε και ανδρών... η μεν φύει η δε απολήγει» (Ιλιάδα, Ζ'), για να μας δείξει τη φευγαλέα νιότη που φτάνει στα άσχημα γηρατειά:
Ούτως αργαλέον γήρας έθηκε θεός.
Ημείς δ' οία τε φύλλα φύει πολυανθέος ώρη έαρος...
τοις ίκελοι πήχυιον επί χρόνον άνθεσιν ήβης τερπόμεθα.
(Τόσο σκληρά έκανε τα γεράματα ο θεός
όπως τα φύλλα που πετά της άνοιξης η εποχή η πολύανθη ...
έτσι κι εμείς με τούτα όμοιοι
για λίγο χρόνο χαιρόμαστε της νιότης τους ανθούς.)
Και ας τελειώσουμε πια μ' έναν στοχασμό που μας θυμίζει Σαίξπηρ. Είναι του Παλαδά (4-6 μ.Χ.):
Σκηνή πας ο βίος και παίγνιον• ή μάθε παίζειν,
την σπουδήν μεταθείς, ή φέρε τας οδύνας.
(Μια παράσταση είναι η ζωή κι ένα παιχνίδι.
Ή μάθε, το λοιπόν, να παίζεις έχοντας από το ζήλο απαλλαγεί
ή άντεχε τις πίκρες.)
Το Μούσας άγγιγμα μας προσφέρει μια απολαυστική περιήγηση στους δεκατρείς αιώνες ελληνικής ποίησης. Η γλώσσα είναι πράγματι τέτοια που να απευθύνεται στον «μέσο αναγνώστη». Και το εξώφυλλο με τη λεπτομέρεια από το άγαλμα της Αφροδίτης, ένα ελάχιστο από το χέρι της, με το «άγγιγμά» του αγγίζει την ευαισθησία μας.
Μούσας άγγιγμα
Ένα απάνθισμα δεκατριών αιώνων ελληνικής ποίησης
ανθολόγηση: Γεωργία Παπαδάκη
μετάφραση: Γεωργία Παπαδάκη
Εκκρεμές
462 σελ.
Τιμή € 32,80
