Πρόκειται για ένα συναρπαστικό και τρομερά ενδιαφέρον βιβλίο, το οποίο απευθύνεται σ’ ένα αναγνωστικό κοινό που ενδιαφέρεται για τη φιλοσοφία, την επιστήμη και την αλληλεπίδρασή τους. Ο «φυσικός» είναι ο Άλμπερτ Αϊνστάιν και ο «φιλόσοφος» ο Ανρί Μπερξόν. Οι θεωρίες του πρώτου για τη φύση και τον χρόνο στην αρχή του 20ού αι. δεν είχαν βρει ακόμη καθολική αποδοχή, όπως συνέβη αργότερα και ιδίως σήμερα με την πρόσφατη ανακάλυψη των βαρυτικών κυμάτων.

Ο δεύτερος σ’ εκείνα τα χρόνια εκπροσωπούσε ό,τι καλύτερο είχε να επιδείξει η φιλοσοφική κοινότητα και μάλιστα είχε πολύ ισχυρή επιρροή όχι μόνο σους φιλοσοφικούς, αλλά και στους πολιτικούς και επιστημονικούς κύκλους. Την αντιπαράθεση αυτών των δύο διανοητών περιγράφει το βιβλίο που παρουσιάζουμε, την αντιπαράθεση, να πούμε καλύτερα, της επιστήμης και της φιλοσοφίας.

Στις 6 Απριλίου 1922, στην έδρα της Γαλλικής Φιλοσοφικής Εταιρείας στο Παρίσι έγινε η πρώτη και τελευταία δημόσια συνάντηση μεταξύ τους. Με αφετηρία αυτή τη συνάντηση η συγγραφέας Jimena Canales (φυσικός, μηχανικός και καθηγήτρια στο τμήμα Ιστορίας των Επιστημών του Πανεπιστημίου του Ιλινόι) επιχειρεί να ρίξει φως στην αντιπαράθεσή τους που στιγμάτισε τις σχέσεις ανάμεσα στην επιστήμη και τη φιλοσοφία και τους υπόλοιπους τομείς του πολιτισμού του περασμένου αιώνα έως και τις μέρες μας.

Σημείο αιχμής της ιστορικής αυτής αντιπαράθεσης ήταν η θεμελιώδης έννοια του σύμπαντος: ο χρόνος. Αυτό το θέμα βρέθηκε στο επίκεντρο της συζήτησής τους εκείνο το απριλιάτικο απόγευμα. Ο Αϊνστάιν εκπροσωπούσε τη νέα γενιά των επιστημόνων που αναζητούσαν νόμους αντικειμενικούς για να περιγράψουν το σύμπαν, νόμους αμετάβλητους που με απλότητα θα περιέγραφαν την εξέλιξη της φύσης. Ο Μπερξόν πίστευε σε μια απρόβλεπτη και περίπλοκη συμπαντική εξέλιξη με ένα ανθρωπολογικό περίβλημα. Και όσο αφορά τον χρόνο, πίστευε ότι αυτός αποτελεί μια ενιαία διάρκεια βιωματικού χαρακτήρα, που δεν θα μπορούσε να καταγραφεί από τα ρολόγια, αφού ο «πραγματικός χρόνος», σύμφωνα με την άποψή του, προϋποθέτει μνήμη και συνείδηση.

Αντίθετα, σύμφωνα με τη θεωρία της σχετικότητας του Αϊνστάιν, δεν υπάρχει ένας ενιαίος χρόνος, αλλά πολλαπλοί χρόνοι, γιατί ο χρόνος επιβραδύνεται για τα αντικείμενα που κινούνται με μεγάλη ταχύτητα. Διαφωτιστικό για την περίπτωση είναι το παράδοξο των διδύμων. Σύμφωνα μ’ αυτό, εάν ο ένας αδελφός ταξιδεύει στο διάστημα με ταχύτητα σχεδόν ίση με εκείνη του φωτός κι ο άλλος μένει στη Γη, τα ρολόγια τους θα δείχνουν διαφορετικές ώρες. Επιστρέφοντας στη Γη ο πρώτος θα διαπιστώσει ότι ο χρόνος γι’ αυτόν επιβραδύνθηκε. Η θεωρία της σχετικότητας δέχεται ως πραγματικούς και τους δύο χρόνους, ενώ ο Μπερξόν διαχωρίζει πλήρως τον δικό του φιλοσοφικό χρόνο από τον χρόνο των ρολογιών, για να αναφωνήσει προκλητικά τελικά ο Αϊνστάιν ότι «δεν υπάρχει ο χρόνος των φιλοσόφων».

Ο Αϊνστάιν εκπροσωπούσε τη νέα γενιά των επιστημόνων που αναζητούσαν νόμους αντικειμενικούς για να περιγράψουν το σύμπαν, νόμους αμετάβλητους που με απλότητα θα περιέγραφαν την εξέλιξη της φύσης. Ο Μπερξόν πίστευε σε μια απρόβλεπτη και περίπλοκη συμπαντική εξέλιξη με ένα ανθρωπολογικό περίβλημα.

Εκείνο, βέβαια, που ενδιαφέρει τη συγγραφέα του βιβλίου περισσότερο δεν είναι να αναδείξει τη μια ή την άλλη πλευρά ως σωστή, αυτό το έχει ήδη κάνει η ιστορία, αλλά να αναδείξει το γενικότερο πλαίσιο μέσα στο οποίο οι αντικρουόμενες απόψεις γεννήθηκαν, διαδόθηκαν και έγιναν κατανοητές από το κοινό εκείνης της εποχής. Με μεγάλη ευαισθησία και με έναν κομψό λογοτεχνικό-μυθιστορηματικό λόγο οι σελίδες αυτού του βιβλίου εκθέτουν τις απόψεις της κάθε πλευράς και δείχνουν καθαρά ότι η συγγραφέας τους σκοπεύει να μας κάνει να αναλογιστούμε τον ρόλο τόσο των θετικών, όσο και των ανθρωπιστικών επιστημών. Ο αναγνώστης, βέβαια, δεν πρέπει να λησμονήσει τον χαρακτήρα της εποχής μας, τη ραγδαία εξέλιξη της επιστήμης, που επιβάλλει κανόνες και πρότυπα ερμηνείας των φαινομένων, νέους τρόπους του σκέπτεσθαι. Και όσο κι αν ο Μπερξόν στο βιβλίο του Διάρκεια και ταυτοχρονισμός αρνείται το φαινόμενο της «διαστολής του χρόνου», αναφερόμενος όμως στα δύο διακριτά γνωστικά πεδία, τη φιλοσοφία και τη φυσική, ισχυρίζεται ότι πρέπει να αλληλοσυμπληρώνονται. Κι αυτός ο ισχυρισμός πρέπει να γίνεται αποδεκτός όσο αποδεκτή έγινε εκ των πραγμάτων και η θεωρία της σχετικότητας.

Πάντως αυτή η διένεξη προκάλεσε πολλές αντιδράσεις σε προσωπικότητες, όπως ο Μπέρτραν Ράσελ και ο Μάρτιν Χάιντεγκερ, και είχε σοβαρές επιπτώσεις στον αμερικανικό πραγματισμό, τον λογικό θετικισμό, τη φαινομενολογία και την κβαντική μηχανική. Μ’ αυτό το βιβλίο η Canales δίνει τις παγκόσμιες διαστάσεις και τις απέραντες προεκτάσεις σ’ έναν διάλογο που αρχικά έμοιαζε να είναι περιορισμένος. Με πειστικότητα (το βιβλίο περιέχει 55 σελίδες υποσημειώσεις και 25 σελίδες βιβλιογραφία!) και γλαφυρότητα μας έδωσε ένα βιβλίο που θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως «ακαδημαϊκό σύγγραμμα, ενώ συγχρόνως να γίνει best seller σε ένα αναγνωστικό κοινό που ενδιαφέρεται για τη φιλοσοφία, την επιστήμη», όπως γράφει ο Κώστας Κόκκοτας (Καθηγητής Θεωρητικής Αστροφυσικής του Πανεπιστημίου της Τυβίγγης). Και ευχής έργο θα ήταν πράγματι το βιβλίο αυτό να γίνει σημαντικό λήμμα στη βιβλιογραφία των ελληνικών πανεπιστημιακών σχολών θετικής κατεύθυνσης, γιατί, όπως γράφει στην εισαγωγή της ελληνικής έκδοσης του βιβλίου ο Αχιλλέας Παπακωνσταντής (υποψήφιος διδάκτωρ του Πανεπιστημίου της Λωζάνης): «Πέρα από την οποιαδήποτε επιλογή “στρατοπέδου” στην ιστορική αντιπαράθεση ανάμεσα στον Μπερξόν και τον Αϊνστάιν, ανάμεσα στη φιλοσοφία της διάρκειας και στη θεωρία της σχετικότητας, η αποκατάσταση των θέσεων και επιχειρημάτων του Γάλλου διανοητή μπορεί να αποδειχτεί ιδιαίτερα σημαντική στην εποχή μας». «Στην ουσία» γράφει η Canales στον πρόλογό της «το βιβλίο αυτό αφηγείται την ιστορία της ανόδου της επιστήμης σε ένα αιώνα διχασμού, παρανοήσεων, έλλειψης εμπιστοσύνης και γενικά όλων των ζητημάτων της καθημερινής ζωής που μας κατατάσσουν σε αντίπαλα στρατόπεδα».

Τελειώνοντας αυτή την παρουσίαση, θα ήθελα να αποδοθούν εύσημα στους μεταφραστές που κατάφεραν να μεταφέρουν με επιτυχία στην ελληνική γλώσσα ένα τόσο σπουδαίο και μνημειώδες έργο.

Ο φυσικός και ο φιλόσοφος
Ο Αϊνστάιν, ο Μπερξόν και η αντιπαράθεση που άλλαξε την κατανόησή μας για τον χρόνο
Jimena Canalez
Μετάφραση: Σοφία Τζελέπη
Ροπή
528 σελ.
ISBN 978-618-82782-5-7
Τιμή: €26,50

Ο Χρ. Δ. Αντωνίου είναι δρ Φιλολογίας και ποιητής.

Άλλα κείμενα:

• Βασίλης Παπαδόπουλος: «Διπλωματία και ποίηση: Η περίπτωση του Γιώργου Σεφέρη»
• Αλέξανδρος Νεχαμάς: «Περί φιλίας»
• Συλλογικό έργο: «Ο άνθρωπος και τα άλλα ζώα»
• Michel Kaplan: «Γιατί το Βυζάντιο;»
• Ηλίας Κ. Πετρόπουλος: «Όμηρος και Ανατολή στο σταυροδρόμι του Αιγαίου»

Twitter