Jacqueline de Romilly: «Τι πιστεύω»
Η Ζακλίν Ντε Ρομιγί, η θαυμάσια Γαλλίδα ελληνίστρια, έφυγε από τη ζωή το 2010 πλήρης ημερών, αφήνοντας πίσω της ένα πλουσιότατο και σημαντικότατο έργο, και για μας τους Έλληνες ιδιαιτέρως τιμητικό. Η Ζακλίν ντε Ρομιγί ήταν η πρώτη γυναίκα στην έδρα της Επιγραφικής και της Φιλολογίας και η δεύτερη γυναίκα μετά τη Γιουρσενάρ, μέλος της Γαλλικής Ακαδημίας, θαυμάστρια της ελληνικής σκέψης. Οι εργασίες της, που καλύπτουν όλο το φάσμα της αρχαίας ελληνικής γραμματείας: Όμηρο, Τραγικούς, σοφιστές, Θουκυδίδη, τον οποίο κατεξοχήν μετέφρασε, αποδεικνύουν τη σημασία που απέδιδε στα ελληνικά γράμματα. Γι' αυτό άλλωστε το 1992 ίδρυσε την Ένωση για την Υπεράσπιση των Κλασικών Σπουδών. Όπως λέει ο διδάκτορας, μαθητής και θαυμαστής της, πρόεδρος της Πανελλήνιας Ένωσης Φιλολόγων, Αναστάσιος Στέφος: «Η σοφή ελληνίστρια αποτελεί μια εμβληματική φυσιογνωμία που ενσαρκώνει το ανθρωπιστικό ιδεώδες, τον έρωτα για την αρχαία ελληνική γλώσσα και την αγωνιστικότητα για τη διάδοση της διδασκαλίας της [1]. Σ' αυτήν ανήκει η φράση: «Αν η Ελλάδα μάς ζητούσε πίσω όλες τις λέξεις της που έχουμε δανειστεί, ο Δυτικός πολιτισμός θα κατέρρεε».
Το βιβλίο της Ζακλίν ντε Ρομιγί με τον τίτλο Τι πιστεύω είναι μια εξομολόγηση από καρδιάς, ψυχής και πνεύματος. Είναι ένα βιβλίο που θα έπρεπε να διαβάσει κάθε Έλληνας, κυρίως στην εποχή μας, εποχή της οικονομικής κρίσης, αλλά και προ αυτής, εποχή κρίσης αξιών. Και δεν πρέπει ο κάθε Έλληνας να το διαβάσει για να ενισχυθεί τώρα που έχει ανάγκη στήριξης, αλλά να το διαβάσει για να ανακαλύψει ίσως, με μια σε βάθος ματιά, την αξία ενός πολιτισμού, για τον οποίο τα τελευταία χρόνια όλο και λιγότερο ενδιαφέρεται ο ελληνικός λαός εν γένει και, με τον τρόπο της, η εξουσία ξηλώνει από τα σχολεία.
Στο παρόν βιβλίο, λοιπόν, διαβάζουμε:
«Πίστεψα για πολύ καιρό σε πράγματα τα οποία δεν απαρνιέμαι». Ο κόσμος αλλάζει. «Ακόμα και τα μαθηματικά έχουν αλλάξει. Κι όλα αυτά χωρίς να κάνουμε λόγο για την κακοτυχία τού να έχεις υπάρξει νέος όταν μετρούσε η εμπειρία της ηλικίας και να γερνάς όταν μόνο η νεολαία παίζει ρόλο στην κοινωνία». «Αυτό το βιβλιαράκι... ίσως είναι ένα φάρμακο για τη δυσφορία. Ένα ερέθισμα για την καρδιά, ένα βοήθημα για τη ζωή». Αυτό το βιβλιαράκι θα μας βοηθήσει να δούμε «πώς η ελληνική εμπειρία μπορεί να μας βοηθήσει να πιστέψουμε σ' έναν κόσμο που αλλάζει ραγδαία».
Η Ρομιγί είναι ελληνίστρια και ως ελληνίστρια αγαπά και εκτιμά πολύ περισσότερο από έναν πατριδολάτρη Έλληνα τα ελληνικά γράμματα. Και, βέβαια, με τη λέξη «πατριδολάτρη» δεν εννοώ έναν φανατικό της Ελλάδας, που όμως ποτέ δεν ενδιαφέρθηκε για τις αξίες του ελληνικού πνεύματος, που έχει μια θολή ιδέα για τη λειτουργία της κοινωνίας των αρχαίων προγόνων μας, που όταν ήταν μαθητής από την Πρώτη κιόλας Λυκείου στράφηκε σε μοντέρνες ειδικότητες, αφήνοντας κατά μέρος τον «ένδοξο ελληνικό πολιτισμό». Γιατί είναι πολλοί αυτοί που μιλάνε με θαυμασμό για το αρχαίο ελληνικό πνεύμα, αλλά ούτε μια ραψωδία του Ομήρου ή μια τραγωδία, από τις τριάντα δύο σωζόμενες, έχουν διαβάσει, ούτε στο Ηρώδειο ή στην Επίδαυρο έχουν ποτέ πατήσει. Με άλλα λόγια, είναι λάτρεις του ελληνικού πολιτισμού και τον θυμούνται μόνο όπου και όταν τους συμφέρει να τον επικαλεστούν. Κι όμως, η τραγωδία είχε γραφτεί για τον λαό, ο οποίος την παρακολουθούσε σε μια εποχή χωρίς οργανωμένο σχολείο, χωρίς να ξέρει ανάγνωση και την απολάμβανε.
Η Ρομιγί πάντως δεν είναι Ελληνίδα και ως εκ τούτου δεν την υποχρέωσε κανείς να σπουδάσει Αρχαία Ελληνικά και να εμβαθύνει τόσο σε όλα τα είδη των κειμένων. Να φτάσει στις βαθιές έννοιες και να ανακαλύψει τα κρυμμένα μυστικά. Κι αυτό είναι που την κάνει ακόμα πιο σπουδαία. Η Ρομιγί έψαξε να βρει τις ρίζες του ανθρώπου, την κοινωνία, την ψυχή και τη συμπεριφορά του μέσα στα αρχαία έργα.
Ο αμητός της πλούσιος. Σαν παράπονο ακούγεται η παρατήρηση της κοινωνικής συμπεριφοράς, της επικρατούσας άποψης, άλλοτε, και της επικρατούσας σήμερα: «...κακοτυχία τού να έχεις υπάρξει νέος όταν μετρούσε η εμπειρία της ηλικίας και να γερνάς όταν μόνο η νεολαία παίζει ρόλο στην κοινωνία».
Βλέποντας το φως: είναι το πρώτο κεφάλαιο του βιβλίου, όπου εξαρχής δηλώνει την αγάπη στη ζωή. Διαφωνεί με αυτούς που γκρινιάζουν συνέχεια και διευκρινίζει: «Το να μιλάμε για την ευτυχία εκλαμβάνεται από πολλούς σαν προσβολή σε όσους υποφέρουν». Κι εδώ δεν μπορώ να μην αναφέρω τον ποιητή, που λέει πως επειδή υπάρχει δυστυχία στον κόσμο ο ήλιος δεν παύει να στέλνει το φως του. Μερικές από τις επισημάνσεις της που θα έπρεπε να θυμόμαστε είναι:
Όλα μια μέρα (η έναστρη νύχτα, οι δυστυχίες και ο πλούτος) ξαφνικά τελειώνουν. Κι έρχεται η σειρά ενός άλλου να ευτυχήσει, προτού τα χάσει όλα κι αυτός. (Σοφοκλέους, Αίας)
Στον χώρο του τραγικού δεν μπορούμε να προχωρήσουμε περισσότερο από τους Έλληνες του 5ου αιώνα.
Το πρώτο θαύμα είναι το να βλέπουμε το φως. Έτσι όριζαν οι Έλληνες τη ζωή. Και οι ίδιες οι λέξεις περιέχουν κάτι σαν φώτιση.
Η ευγένεια δεν ταυτίζεται με τη φιλανθρωπία.
Πώς να διδάξει κανείς, αν δεν τρέφει για τους μαθητές του τη συμπάθεια που έτρεφε ο Σωκράτης για τους δικούς του; Με συγκινεί η υπομονή του Σωκράτη, η επιεικής ειρωνεία του για τα ελαττώματα των νέων, η αργή διαδικασία της αφύπνισης, οι φιλοφρονήσεις του, η σοβαρότητά του... Μ' αρέσει που ο Σωκράτης περιπαίζει, με λεπτότητα, τους αλαζόνες. Μ' αρέσει που δείχνει συμπάθεια στον ωραίο Χαρμίδη. Ε, ναι, το ομολογώ: η ομορφιά του Χαρμίδη με συγκινεί – οι νέοι είναι μερικές φορές πολύ ωραίοι. Αλλά αυτός ο ωραίος νέος με συγκινεί όταν κοκκινίζει από συστολή...
Η προνομιακή σχέση μεταξύ δασκάλου και νεαρού μαθητή απειλείται σήμερα.
Δεν είναι πάντα εύκολο να εμπιστεύεσαι τους άλλους αλλά, αν θέλουμε να γεννηθεί ένας σύγχρονος ανθρωπισμός, είναι η πρωταρχική προϋπόθεση.
Κατανόηση είναι να βλέπεις καθαρά.
Η τραγωδία ήταν πάντοτε, ακόμα και στις πιο δραματικές και τεταμένες της εκφάνσεις, μια προσπάθεια για κατανόηση.
Οι Έλληνες, ο πολιτισμός των οποίων ήταν αριστοκρατικός, δεν είχαν το ιδεώδες της εργασίας... όμως τους ενδιέφερε η εργασία του πνεύματος.
Η κατανόηση δεν προϋποθέτει καθόλου την αναγωγή των πάντων στη λογική. Ο Ηρόδοτος παραδέχεται τη θεϊκή παρέμβαση. Ο Θουκυδίδης ακινητοποιείται μπροστά στον ρόλο της τύχης. Η τραγωδία μάς βοηθάει να καταλάβουμε την αδυναμία του ανθρώπου μπροστά στο μυστήριο της μοίρας του. Ο Πλάτων αξιοποιεί τον μύθο και εικόνες μύησης.
Το να αναγνωρίζουμε τα όρια της λογικής συνεπάγεται στο ότι καταφεύγουμε σε άλλες πηγές.
Η καταφυγή στο ανορθολογικό, στα όνειρα, στις διαισθήσεις, στις αποκαλύψεις πρέπει να ενισχύσει την κατανόησή μας.
Ό,τι είναι ο ήλιος για τα υλικά πράγματα, είναι η ιδέα του Καλού για όσα δεν μπορούμε να κατανοήσουμε.
Η εκπαίδευση δεν πρέπει να συγχέεται με τις γνώσεις. Ο Πλάτων έλεγε ότι όλες οι κοινωνίες θεωρούσαν πρώτιστο καθήκον τους την καλλιέργεια κάποιων αξιών που χαρακτηρίζουν το ανθρώπινο είδος και που ο καθένας πρέπει να μάθει. Όπως ο σεβασμός για την ανθρώπινη ζωή. Όπως ο σεβασμός για την ελευθερία. Όπως ο σεβασμός για τη δικαιοσύνη.
Ίσως η παιδεία που μεταδόθηκε σε υπερβολικό αριθμό ανθρώπων, για τους οποίους δεν προοριζόταν, να έφθειρε την ουσία.
Κι επειδή η Ρομιγί είναι καθηγήτρια, μιλάει απλά και κατανοητά. Διδάσκει τον αναγνώστη της να διαβάζει και να κατανοεί, να απολαμβάνει, να ευφραίνεται, να «μεταφέρεται». Ωραία η ελληνική μετάφραση της Σώτης Τριανταφύλλου.
[1] Φιλολογική. τ. 113, σελ. 63. Η Π.Ε.Φ. πραγματοποίησε προς τιμήν της εκδήλωση στην Κυπριακή Πρεσβεία, στις 18-05-11.
Τι πιστεύω
Jacqueline de Romilly
μετάφραση: Σώτη Τριανταφύλλου
Πατάκης
182 σελ.
Τιμή € 9,50
