ΟΘΕΛΛΟΣ ΤΟΥ ΒΕΡΝΤΙ ΣΤΗΝ ΕΘΝΙΚΗ ΛΥΡΙΚΗ ΣΚΗΝΗ της Μαρίας Κοτοπούλη
Ένα χρόνο μετά τη θριαμβευτική επιτυχία του Ιπτάμενου Ολλανδού του Richard Wagner (1813-1883), ο διακεκριμένος Έλληνας σκηνοθέτης και σκηνογράφος Γιάννης Κόκκος επανέρχεται, στις 27 Ιουλίου, στην Εθνική Λυρική Σκηνή σε μία εκ βαθέων αναζήτηση εξόδου από το λαβύρινθο της τραγωδίας του Οθέλλου, δύο μεγάλων δημιουργών της τέχνης, Σαίξπηρ (1564-1616) και Βέρντι (1813-1901). Και βέβαια η σοφία του τον οδηγεί στη μουσική γιατί ο Βέρντι με εκπληκτική δεξιότητα αναδεικνύει με νότες τις προσωπικότητες και τους χαρακτήρες των ηρώων του μεγάλου «Βάρδου του Έιβον». Σε ένα εκπληκτικό εικαστικό σκηνικό που έστησε στο λογείο του Ηρωδείου, με πληθώρα συμβολισμών και συνειρμών που φέρει στο νου μεγάλες μορφές της σκηνογραφίας όπως τον Ελβετό Adolphe Appia (1862-1928) και τον Άγγλο Gordon Craig (1872-1966), κίνησε τους ήρωες της όπερας και έπαιξε με αιχμές σε μαύρο άσπρο τόσο στο σκηνικό όσο και στα θαυμάσια κοστούμια, με εξαίρεση την ολόλευκη εσθήτα της Δυσδαιμόνας, υπογραμμίζοντας τις ψυχικές διακυμάνσεις αρχέτυπων ηρώων, τις μεταφυσικές ανησυχίες, τα υπαρξιακά ερωτήματα, τις αρετές, τις χάρες, τα πάθη, τα μίση και το εσώτερο «σαράκι» που αντιμάχεται το καλό και οδηγεί στο χάος. Μνήμες από τον Ολλανδό χαράκτη M.C Escher (1898-1972), όπως ο Οφθαλμός τον οποίο χρησιμοποιεί τρείς ο σκηνοθέτης· μάτι διαβολικό, κυρίαρχο, σύμβολο του κακού, της αμφισημίας του, «I am not what I am», του Ιάγου. Σκιές αποτυπωμένες σε τοίχους, θρυμματισμένες φιγούρες ηρώων αντανακλώνται σε καθρέφτες, μαγική χρήση φωτός και σκιάς, σκάλες της ανόδου και της πτώσης, του ουρανού και της κολάσεως, υπό το βλέμμα του φτερωτού Λέοντος της Γαληνοτάτης.
Μετά τη μεγάλη επιτυχία της Αΐντας (1871), ο Βέρντι, είχε αποφασίσει να σταματήσει να συνθέτει και ήταν τότε ο πιο δημοφιλής συνθέτης της Ιταλίας. Όμως ο δαιμόνιος εκδότης Giulio Ricordi καταφέρνει να τον πείσει, χωρίς δυσκολία, αφού ο Βέρντι θεωρούσε τον Σαίξπηρ ως τον σημαντικότερο ποιητή και τον μελετούσε από τα νεανικά του χρόνια, να συνθέσει εκ νέου μία όπερα πάνω σε έργο του. Ύστερα από δέκα έξη χρόνια αποχής, ο Βέρντι, παρουσιάζει, στις 5 Φεβρουαρίου του 1897, στη Σκάλα του Μιλάνου με μεγάλη επιτυχία την αριστουργηματική όπερα Οθέλλος, που απέχει τρακόσια περίπου χρόνια από τη Σαιξπηρική γραφή, σε λιμπρέτο του ποιητή, συγγραφέα και συνθέτη Arrigo Boito (1842-1918), ο οποίος σήμερα είναι γνωστός περισσότερο από τα λιμπρέτα τού Οθέλλου, του Φάλσταφ (1893) και της αναθεωρημένης εκδοχής του Σιμόν Μποκκανέγκρα, παρά από το έργο του.
Το λιμπρέτο σε τέσσερεις πράξεις του Boito αν και πιστό στον Σαίξπηρ έχει ορισμένες διαφοροποιήσεις, όπως η αφαίρεση της πρώτης πράξης. Οι ρόλοι του Οθέλλου και του Ιάγου αναπτύσσονται εκτενέστατα, όπως και στην σαιξπηρική τραγωδία. Στην έναρξη της όπερας κυριαρχεί η καταιγίδα που προοικονομεί τη συνέργεια της φύσης σαν αντίστιξη στην καταιγίδα που θα αφανίσει την ψυχή των ηρώων. Η ερμηνεία της Ορχήστρας της Εθνικής Λυρικής Σκηνής και της Χορωδίας, μοναδική. Με έντονες, εκπληκτικές εναλλαγές, μετέφερε εικόνες φουρτουνιασμένης θάλασσας, αστραπές και κεραυνούς, ανέμους που σφυρίζουν. Η αγωνία η προκληθείσα από την καταιγίδα θα σβήσει σιγά σιγά από τα θαυμάσια ξύλινα πνευστά, σαν υποδήλωση της σιωπής του θανάτου που θα τη διαδεχτεί.
Η είσοδος του Οθέλλου στη σκηνή, κυβερνήτη της Γαληνοτάτης Δημοκρατίας στην Κύπρο, αναγγέλλεται και συνοδεύεται από τα χάλκινα πνευστά που τονίζουν το χαρακτήρα του άριστου και γενναίου πολεμιστή, του ευγενούς πατριώτη, του τίμιου και ακέραιου στρατηγού, αλλά και το εύθραυστο σημείο του, την καταγωγή του. Είναι «μαύρος». «The Moore», σημαίνει Άραβας της Μαυριτανίας που, εκτός από το χρώμα του δέρματος, δηλώνει και το αλλόθρησκος. Οι μαύροι, την εποχή του Σαίξπηρ θεωρούνταν βάρβαρα και κακοποιά στοιχεία. Επομένως, ο Οθέλλος βρίσκεται αντιμέτωπος με μια εχθρική κοινωνία όπου η μετάγγιση του διαφορετικού είναι δύσκολη. Γίνεται όμως αποδεκτός από αυτήν την ίδια κοινωνία λόγω των ικανοτήτων του και της σπουδαίας προσωπικότητάς του. Από την αρχή της δεύτερης πράξης αιωρείται μια σκοτεινή απειλή που προαναγγέλλει τις ραδιουργίες του Ιάγου, σημαιοφόρου στην υπηρεσία του Οθέλλου. Μένος, ζήλεια για την υπεροχή του κυβερνήτη του, μίσος για τον υποβιβασμό του από την προαγωγή σε πλοίαρχο του Κάσσιου, θα κατηγορήσει τη Δυσδαιμόνα, σύζυγο του Οθέλλου και ιδεατή μορφή για εκείνον, ότι τον απατά με τον νεαρό έμπιστό του Κάσσιο. Απέχθεια για την αγνότητα, την ευτυχία και την ομορφιά που λάμπει δίπλα του, αυτός, ο Ιάγος, το απόλυτο τίποτα, μηδενιστής, με μόνο οδηγό το φθόνο, θα τη σπιλώσει για να την κατεβάσει από το βάθρο της και από ιδεατή μορφή θα την παρουσιάσει διαβολική στα μάτια του Οθέλλου και τον πιστό του Κάσσιο μισητό εραστής της. Ο απόλυτος έρωτας που ζουν οι δυο ήρωες θα γίνει κόλαση. Ο Ιάγος θα σπείρει την καταστροφή και το χάος με μοναδικό στόχο την εκδίκηση αλλά θα υποστεί, όπως γίνεται πάντα στις τραγωδίες τη δίκαιη τιμωρία του.
Την έκπτωση των αξιών και την ψυχική δίνη του Ιάγου ανέδειξε με ανεπανάληπτη δεξιοτεχνία ο Γεωργιανός βαρύτονος George Gagnidze και μαζί με τη σημαντική ερμηνεία στο δυσκολότατο ρόλο του Οθέλλου από τον Ιταλό τενόρο Antonello Palombi δημιούργησαν ένα εντυπωσιακό, αλησμόνητο ντουέτο ψυχικών αντιθέσεων.
Η Δυσδαιμόνα, Βενετσιάνα κόρη ευγενικής καταγωγής, ερωτεύεται τον Οθέλλο καθώς της διηγείται δράσεις της μυθικής ζωής του. Η αιθέρια αυτή ύπαρξη με την εκθαμβωτική ομορφιά κρύβει έναν δυναμικό χαρακτήρα. Διεκδικεί και κερδίζει την αγάπη του. Τον παντρεύεται ενάντια στο κατεστημένο και τον υπερασπίζεται με το θάνατό της. Η ευρηματικότητα του συνθέτη εκπληκτική. Με μουσική αργή και γλυκιά διαγράφει την ευγένεια, την ακεραιότητα και την αθωότητα της κόρης η οποία υπερτονίζεται από τον Γιάννη Κόκκο με το κατάλευκο αγγελικό φόρεμα σε κάθετη αντίθεση με το μαύρο του δέρματος του Οθέλλου και αυτό της ψυχής του διαβολικού Ιάγου. Εξαίσια εικαστική αντίστιξη της διαφοράς και εξαίσια η ερμηνεία της σοπράνο Αλεξίας Βουλγαρίδου που, με τη βελούδινη, στέρεη φωνή της και την πλούσια εκφραστικότητά της έπλασε μια αξέχαστη Δυσδαιμόνα.
Καταξιωμένοι Έλληνες καλλιτέχνες όπως ο Δημήτρης Φλεμοτόμος (Κάσσιος), ο Χαράλαμπος Αλεξανδρόπουλος (Ροδερίγος), ο Τάσος Αποστόλου (Λουδοβίκος), ο Άκης Λαλούσης (Μοντάνος), ο Παύλος Μαυρόπουλος (Κήρυκας) και η Αντιγόνη Παπούλκα (Αιμιλία), συνέβαλαν τα μέγιστα στην αρτιότητα της παράστασης γι' αυτό και απέσπασαν το ενθουσιώδες χειροκρότημα του κοινού που είχε κατακλύσει τις κερκίδες του Ηρωδείου.
Έπαινοι αξίζουν σε όλους τους συντελεστές της παράστασης, ιδιαίτερα στον Αγαθάγγελο Γεωργακάτο (διεύθυνση Χορωδίας), στη Μάτα Κατσούλη (διεύθυνση Παιδικής Χορωδίας) και πάνω απ' όλα στο σκηνοθέτη-σκηνογράφο Γιάννη Κόκκο για την υψηλή αισθητική του προσέγγιση, τις λεπτές ισορροπίες ανάμεσα στο σήμερα και το μακρινό «χτες», καθώς και στον αρχιμουσικό Μύρωνα Μιχαηλίδη για τη σημαίνουσα ανάδειξη της εκρηκτικής δύναμης της μουσικής του Βέρντι, τη ρέουσα διαύγεια ηχοχρωμάτων μέσα από τον πλούτο της ενορχήστρωσης, αλλά και για τις απαστράπτουσες ερμηνείες που απέσπασε τόσο από τους μονωδούς όσο και από τη Χορωδία και την Ορχήστρα της Εθνικής Λυρικής Σκηνής.
