Διαβάζοντας τον Παλαμά (το κάνω συχνά), στάθηκα σ’ ένα στίχο από τα «Σατιρικά Γυμνάσματα», με τον οποίο λακωνικά όριζε την πρόοδο μιας χώρας. Στη συγκεκριμένη περίπτωση ο λόγος είναι για την πατρίδα μας, για την τότε εποχή των παλαμικών χρόνων:

Μακάριοι που πεινάν και που διψάνε
Δικαιοσύνη. Μια τύφλα εδώ νικά.
Όσα μπροστά τραβάν παραπατάνε.

Ο Παλαμάς αγαπούσε βαθιά την πατρίδα του. Γι’ αυτό και πολλές φορές ασκούσε κριτική στα παραστρατήματά της. Αυτό έκανε και στο παραπάνω ποίημά του, που είταν ένα ποίημα κριτικό. Ο ποιητής έβλεπε και δεν δίσταζε να δηλώνει, με το δικό του, στοχαστικό τρόπο, ότι η πολιτική της χώρας προέβαλλε την πρόοδό της, προβάλλοντας τη μισήν αλήθεια. Ήδη στον πιο πάνω τρίτο στίχο τονίζει, ότι στη χώρα, και την πολιτική και την ηγεσία της, πολλά «μπροστά τραβάνε», αλλά και στραβοπατάνε, πρόκειται λοιπόν για μια πρόοδο κολοβωμένη, με αντίστοιχα κολοβό και τον πολιτισμό της χώρας.

Ακόμα ο Παλαμάς δείχνει στο μικρό αυτό κείμενο και κάτι άλλο, που επίσης δεν προβαλλόταν: δεν είταν μόνο η επίσημη αρχή, η πολιτική ηγεσία, αλλά και οι πολλοί που συγκροτούν τον λαό. Είναι γνωστό γενικά, ότι η συμπεριφορά του λαού επηρεάζεται και από ψηλά, αλλά αλήθεια είναι πως οι πολίτες σπεύδουν να επωφεληθούν και από τις παραβιάσεις των ιθυνόντων. Το ποίημα περιλαμβάνει στο μεγαλύτερο μέρος του τη συμπεριφορά των πολλών.

Υπάρχει ωστόσο και κάτι, που ο αγαθός Παλαμάς δεν αναφέρει, δεν τονίζεται η παρουσία φαρισαϊκής συμπεριφοράς, που αποβλέπει στην προσωπική ωφέλεια με διάφορους τρόπους.

Η «Καλοσύνη» φθείρεται, όπως χρησιμοποιείται στις σχέσεις των ανθρώπων μεταξύ τους, καθώς τα «δώρα» της «σκορπιούνται» «σ’ ανάξιους ασυλλόγιστα». Υπάρχει ωστόσο και κάτι, που ο αγαθός Παλαμάς δεν αναφέρει, δεν τονίζεται η παρουσία φαρισαϊκής συμπεριφοράς, που αποβλέπει στην προσωπική ωφέλεια με διάφορους τρόπους.

Και η «Αγάπη» θα μπορούσε να προσφέρει και να δίνει απ’ την ψυχή ενός στην ψυχή του άλλου, που την έχει ανάγκη. Κατά βάθος η ψυχή των ανθρώπων εκείνων, αλλά και των τωρινών, καθώς τα προβλήματα αυτά είναι δυσεπίλυτα, θα τα έλεγε κανείς και άλυτα, και μόνο ένας ελάχιστος αριθμός ψυχών ζουν, εκ γενετής θα έλεγε κανείς, με τον πλούτο της γνήσιας Αγάπης και της Καλοσύνης, εκείνης που δεν απαιτεί, δεν ζητάει ανταπόδοση. Ο Παλαμάς ασφαλώς τα γνώριζε και τα καλά και τα αγαθά έργα, όμως γνώριζε, και πολύ καλά, πως οι θεράποντές τους είσαν (και είναι ) πολύ λίγοι, μια μειοψηφία, ανήμποροι να επηρεάσουν τα μεγάλα γεγονότα, που μπορούσαν ν’ αλλάξουν την Ιστορία.

Το ποίημα κλείνει με την αναφορά στη «Δικαιοσύνη», με την οποία, όπως βλέπει ο αναγνώστης και άρχιζε, μακαρίζοντας όσους «πεινάν και διψάνε Δικαιοσύνη». Δεν κρίνεται η «Δικαιοσύνη», όπως η «Καλοσύνη», η «Αγάπη». Απεναντίας εγκωμιάζεται: Είναι:

«Μόνη άσφαλτη, όλη μάτι, Δικαιοσύνη,
Όλη αντρειά, όλη θύμηση, όλη νους!»

Νομίζω, ότι θεωρεί ο Παλαμάς τη Δικαιοσύνη απούσα από τη χώρα, όντας κάτι σαν όραμα. Και προσδοκούσε τον ερχομό και την ενσάρκωσή του: Έφυγε ο ποιητής, χωρίς την πραγμάτωσή της στην άφθαρτη ουσία της. Εμείς, οι «περιγενόμενοι» ως τώρα, την περιμένουμε επίσης, έστω και επί ματαίω.

Ο Μιχάλης Μερακλής είναι ομότιμος καθηγητής του πανεπιστημίου.

Άλλα κείμενα:

• «Ο θάνατος και η μνήμη» του Μ. Γ. Μερακλή
• «Κορονοϊός» του Μ. Γ. Μερακλή
• «Μετά το Πάσχα» του Μ. Γ. Μερακλή
• «Μια τρυφερή σκηνή» του Μ. Γ. Μερακλή

Twitter