Το κάθε νέο βιβλίο της Μαρίζας Ντεκάστρο αποτελεί μια ευχάριστη έκπληξη. Και όχι μόνο για το περιεχόμενο, αλλά και για τη μορφή του. Γνωρίζει πολύ καλά ότι το βιβλίο είναι και αντικείμενο, το οποίο, αν είναι καλαίσθητο, σε ωθεί να το ανοίξεις, να το ξεφυλλίσεις, να σταθείς στις εικόνες του, ακόμη και στις γραμματοσειρές του. Πρόκειται για μια «έκκληση», όπως θα έλεγε η Rosenblatt, προωθητική, που κρύβει την αναγνωστική απόλαυση, η οποία σε οδηγεί, ώστε να προσλάβεις ουσιαστικά τα κειμενικά νοήματα.

Οπότε θα ξεκινήσω την κριτική παρουσίαση του πρόσφατου βιβλίου της για την Άλκη Ζέη –τη μεγάλη δημιουργό που οριοθέτησε με οραματικό τρόπο τη νεανική λογοτεχνία τα τελευταία εξήντα χρόνια–, από το κυρίαρχο χρώμα του, τις κεφαλαιογράμματες φράσεις και τις εικόνες του. Ο ποιητικός τίτλος του βιβλίου είναι εμπνευσμένος από το χρώμα των ματιών της Ζέη, διακείμενος του λόγου ενός μικρού μαθητή από τη Χίο: «Κυρία Ζέη, είστε σαν τη γαλάζια θάλασσα». Η συγγραφέας του βιβλίου ταυτίζει το χρώμα της θάλασσας με το χρώμα των ματιών της Ζέη και κάθε φορά το παραλλάσσει χρωματικά και συμβολικά, εισχωρώντας αφηγηματικά στις περιόδους της ζωής της. Αναφέρει στην αρχή της αφήγησης: «Μάτια σαν το γυαλί που ασημίζει στο μαϊστράλι, γαλανά στις αγάπες, σκοτεινά όταν βουτούσε στα βαθιά της ζωής, πού και πού γκρίζα παγωμένα».

Όσον αφορά στην κεφαλαιογράμματη γραφή, που βρίσκεται σε πολλές σελίδες, οι φράσεις που την αποτελούν είτε είναι εμβληματικές ρήσεις της Ζέη από συνεντεύξεις της με παιδαγωγικό και φιλαναγνωστικό περιεχόμενο, είτε από συνομιλίες της με αγαπημένα πρόσωπα, είτε από φράσεις της συγγραφέως που πληροφορούν για τη δράση της Ζέη, είτε από φράσεις που συνεχίζουν το κείμενο επιταχύνοντας τον αφηγηματικό χρόνο.

Οι εικόνες που συνοδεύουν το κείμενο και προέρχονται από το αρχείο της Άλκης Ζέη, σχεδιασμένες με την καλλιτεχνική επιμέλεια της Δήμητρας Μηλιώρη και με τη συμμετοχή έργου της Στρατηγούλας Γιαννικοπούλου, αποτελούν ένα «άλλο», ζωντανό κείμενο. Αναπαριστούν στιγμιότυπα της Ζέη, από τη βρεφική της κιόλας ηλικία, ασπρόμαυρες φωτογραφίες όλες τονισμένες ποικιλότροπα με γαλάζιο και μαύρο χρώμα, που συνδυάζεται με τα αφηγηματικά ευρήματα της συγγραφέως. Επιπλέον, υπάρχουν κοσμήματα που δένονται συμβολικά με το κείμενο.

Αποδεικνύει πως η τέχνη αντιγράφει τη ζωή αλλά και το αντίστροφο, δεδομένου ότι τα βιβλία της Ζέη αποτελούν, χωρίς ένα ίχνος διδακτισμού, φάρο έμπνευσης και δημιουργικότητας και είναι συνεχώς επίκαιρα.

Κι έρχομαι στο κύριο κείμενο, που αποτελεί μια ευρηματική βιογραφία της Άλκης Ζέη, θα σημείωνα κινηματογραφικής κίνησης και υφής, μη γραμμικής αφήγησης, στην οποία ενσωματώνονται στοιχεία από την περιπέτειά της σε διάφορα μέρη (Ουζμπεκιστάν, Μόσχα, Τασκένδη, Παρίσι κ.ά.). «Τριγυρνάμε στις χώρες σαν τους τσιγγάνους», θα πει. Οι ευρηματικοί τίτλοι των δώδεκα ενοτήτων του βιβλίου (π.χ. «Θυελλώδεις άνεμοι – Θάλασσα κυματώδης», «Κακοθάλασσα – Μάτια φουρτουνιασμένα», «Το καπλάνι κοίμισε το μαύρο μάτι», «Μάτια ανοιχτά σαν το πέλαγος», «Φωτεινό γαλανό οι φιλίες», «Ο νυκτερινός περίπατος της Άλκης» κ.ά.) αναδεικνύουν μια ζωή γεμάτη ευχάριστες και δυσάρεστες στιγμές. Ανάμεσα στις αφηγήσεις –αρκετές διανθίζονται με χιούμορ–, αναδύονται αποσπάσματα από μυθιστορήματα της Ζέη, οι υποθέσεις τους ή στοιχεία τους, χαρακτηριστικά στιγμιότυπα από τη ζωή της, εικόνες του πολέμου του ’40, οι αγώνες της μέσα από το ΕΑΜ, η απελευθέρωση, τα Δεκεμβριανά, ο Εμφύλιος, ο γάμος της με τον Γιώργο Σεβαστίκογλου, η εκτόπιση στη Χίο, άγνωστα στοιχεία για την ιστορία του καπλανιού, η 4η Αυγούστου κ.ά. Από όλα τα γεγονότα υπογραμμίζονται ο τρόπος γραφής της, συμβουλές για την τέχνη της γραφής, απόψεις παιδαγωγικού περιεχομένου, η σχέση της με το κουκλοθέατρο, αλλά και ρήσεις της από διάφορες συνεντεύξεις. Οι αναγνώστες και οι αναγνώστριες θα «συναντήσουν» πρόσωπα όπως τη Διδώ Σωτηρίου, τη Μελίνα Μερκούρη, τον Γιώργο Σεβαστίκογλου, τον Αντρέι Ταρκόφσκι, φυσικά, τη Ζωρζ Σαρή κ.ά. Ευρηματικό στοιχείο είναι οι ερωτήσεις της αφήγησης, προκειμένου να διοχετευτούν απαραίτητες πληροφορίες και να δοθούν εξηγήσεις. Π.χ. «Γιατί, όμως, βρέθηκαν η Άλκη Ζέη και ο άντρας της πολιτικοί πρόσφυγες στη Σοβιετική Ένωση;»

Το βιβλίο τελειώνει με μια απλή αλλά συναισθηματικά φορτισμένη εικόνα για τη συγγραφέα, όταν στα φοιτητικά της χρόνια στο Παρίσι γνώρισε τη Ζέη, η οποία την ενθάρρυνε να γράψει για παιδιά: «Μου είπε ένα μεσημέρι: ΕΛΑ ΝΑ ΚΑΘΙΣΟΥΜΕ ΣΤΗΝ ΚΟΥΖΙΝΑ. ΚΑΘΙΣΑΜΕ ΑΝΤΙΚΡΙΣΤΑ ΣΤΟ ΤΡΑΠΕΖΙ ΤΗΣ ΠΑΡΙΣΙΝΗΣ ΚΟΥΖΙΝΑΣ ΚΙ ΕΤΣΙ ΞΕΚΙΝΗΣΕ Η ΦΙΛΙΑ ΜΑΣ».

Πρόκειται για ένα πρωτότυπο βιογραφικό λογοτεχνικό βιβλίo γνώσεων, που ενσωματώνει το λογοτεχνικό έργο της Ζέη στην πολυτάραχη όσο και ενδιαφέρουσα ζωή της. Αποδεικνύει πως η τέχνη αντιγράφει τη ζωή αλλά και το αντίστροφο, δεδομένου ότι τα βιβλία της Ζέη αποτελούν, χωρίς ένα ίχνος διδακτισμού, φάρο έμπνευσης και δημιουργικότητας και είναι συνεχώς επίκαιρα. Διαβάζοντας κανείς το έργο της, δεν θαυμάζει μόνο την αφηγηματική της δεινότητα, αλλά και το πώς συνενώνει τις έννοιες τέχνη και ζωή, ένα γεγονός που η Μαρίζα Ντεκάστρο μέσα από αυτή τη διπλόμορφη, εικονιστική και κειμενική, περιήγηση το αναδεικνύει.

Κι ένα επιπλέον προσόν που έχει το συγκεκριμένο βιβλίο είναι εκείνο που είναι απαραίτητο να έχουν τα βιβλία γνώσεων, ανάλογα, βέβαια, με τη μορφή και το περιεχόμενό τους: εδώ, περιέχονται περικειμενικά στοιχεία που αποτελούνται από τον χάρτη με τις χώρες της περιπέτειας της Ζέη, ο κατάλογος των φωτογραφιών του βιβλίου, τα βιβλία της Ζέη για παιδιά και για μεγάλους και οι φωτογραφίες των εξωφύλλων τους και, τέλος, η σχετική βιβλιογραφία. Κατ’ αυτόν τον τρόπο πραγματώνονται οι δύο βασικοί στόχοι των βιβλίων γνώσεων, ο φιλαναγνωστικός και ο ερευνητικός, ο οποίος σχετίζεται με την ενημέρωση του αναγνωστικού κοινού και την πιθανή αναζήτηση και άλλων στοιχείων για τη Ζέη.

Κοντολογίς, είναι ένα καλαίσθητο βιβλίο γραμμένο με αγάπη από μια συγγραφέα που γνωρίζει καλά το έργο της Ζέη και, ως φίλη της, την προσωπικότητά της, που διαβάζεται ευχάριστα από παιδιά και από μεγάλους, που είτε έχουν διαβάσει βιβλία της Ζέη είτε όχι. Στην ουσία είναι ένας πολλαπλός οδηγός για τα έργα της. Δεδομένου ότι ένα βιβλίο αποκτά μεγαλύτερο ενδιαφέρον όταν η υπόθεσή του συνδέεται με το πριν και το μετά της συγγραφής του (Iser).

Περαιώνω το κείμενο με μια φιλαναγνωστική πρόταση: αν δίδασκα σε σχολείο, θα είχα σχεδιάσει με τα παιδιά της τάξης μου (μεγάλης κατά προτίμηση) το εξής πρόγραμμα: με το συγκεκριμένο βιβλίο ως οδηγό, θα χώριζα τα παιδιά σε ομάδες με στόχο την ανάγνωση των βιβλίων της Ζέη που αναφέρονται σε αυτό. Και μια εναλλακτική δράση: με συνεργασία των εκπαιδευτικών, η κάθε τάξη θα διάβαζε το βιβλίο και επίσης ένα από τα βιβλία της Ζέη και θα προέβαιναν σε πολλαπλές δραστηριότητες. Προς τούτο μπορεί να βοηθήσει και το QR code, στις τελευταίες σελίδες, με δράσεις εκπαιδευτικού ενδιαφέροντος. Θα μου πείτε, πώς θα βρεθούν τόσα βιβλία; Είναι όντως πρόβλημα, αλλά είναι και μια πρόταση ανάμεσα σε άλλες, για την οποία πιστεύω ότι μπορεί να βρεθεί λύση, ή τουλάχιστον στο άμεσο μέλλον, ύστερα μάλιστα και από την ανακοίνωση του Υπουργείου (αναγκαία, βέβαια, είναι η σχετική οικονομική ενίσχυση) για εισαγωγή, στη θρυλούμενη ώρα της λογοτεχνίας στο Δημοτικό Σχολείο, του ενός βιβλίου...

[Ο Γιάννης Σ. Παπαδάτος είναι τ. πανεπιστημιακός, συγγραφέας και κριτικός.]

ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
Iser. W. (1972). «The Reading Process: A Phenomenological Approach», New Literary History, 3, (2), pp. 284-285.
Rossenblatt, L.M. (1983). Literature as Exploration. New York: Modern Language Association.

Άλκη Ζέη: Μάτια σαν γαλάζια θάλασσα
Μαρίζα Ντεκάστρο
Σχεδιασμός – Καλλιτεχνική επιμέλεια: Δήμητρα Μηλιώρη
Εξώφυλλο: Στρατηγούλα Γιαννικοπούλου
Μεταίχμιο
σ. 128
ISBN: 978-618-03-3659-7
Τιμή: 14,40€

Twitter