Νίκος Ποταμιάνος: «Οι νοικοκυραίοι»
Τα τελευταία χρόνια έχουν πληθύνει οι εκδόσεις για τη βιομηχανική κι επιχειρηματική ιστορία της χώρας μας, καθώς όλο και περισσότεροι ιστορικοί, νεότατοι σε ηλικία αλλά ταλαντούχοι, καταπιάνονται είτε με την ιστορική παρουσίαση εμβληματικών βιομηχανιών είτε με την ανάλυση επιμέρους κλάδων (καπνοβιομηχανία, χρωματουργία, τσιμέντο κ.ά.) και πόλεων με ιδιαίτερο βιομηχανικό/επιχειρηματικό «αποτύπωμα». Στη χορεία αυτών των συγγραφέων προστέθηκε και ο Νίκος Ποταμιάνος με το παρόν έργο του, που αξίζει να προσεχτεί απ’ όσους ασχολούνται με την ιστορία του τόπου μας.
Η εποχή των σωματείων
Ο Νίκος Ποταμιάνος, διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, πραγματοποίησε έναν επιστημονικό άθλο: έγραψε ένα εξαιρετικό βιβλίο στο οποίο παρουσιάζει το πώς το εμπόριο προϊόντων στην Αθήνα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα μετασχηματίζεται από μια ενασχόληση πλανόδιων στην πλειοψηφία τους παραγωγών, σε οργανωμένη, στεγασμένη, «εδραία» δραστηριότητα. Και πώς η μετάβαση αυτή δημιουργεί τις πρώτες, αναπόφευκτες ανακατατάξεις στους κόλπους των «επαγγελματιών».
Σε δεύτερο επίπεδο, συνεχίζει την ανάλυσή του για να μας εξηγήσει το πώς οι πρώιμοι έμποροι, οι επαγγελματίες και οι βιοτέχνες της μικρής ακόμα Αθήνας, οι συντεχνίες δηλαδή, άρχισαν να οργανώνονται σε πρωτοβάθμια ομοιοεπαγγελματικά σωματεία προκειμένου να αντιμετωπίσουν τις προκλήσεις της εποχής τους.
Ο Νίκος Ποταμιάνος, διδάκτορας Νεότερης και Σύγχρονης Ιστορίας του Πανεπιστημίου Κρήτης, πραγματοποίησε έναν επιστημονικό άθλο: έγραψε ένα εξαιρετικό βιβλίο στο οποίο παρουσιάζει το πώς το εμπόριο προϊόντων στην Αθήνα του δεύτερου μισού του 19ου αιώνα μετασχηματίζεται από μια ενασχόληση πλανόδιων στην πλειοψηφία τους παραγωγών, σε οργανωμένη, στεγασμένη, «εδραία» δραστηριότητα.
Σε τρίτο επίπεδο, περιγράφει με καθαρά ταξικούς όρους τη διάσπαση των παλαιών συντεχνιών, το τέλος δηλαδή της διαταξικότητας «ως οργανωτική[ς] αρχή[ς] των επαγγελματικών σωματείων», η οποία είχε ολοκληρωθεί μέχρι το 1914. Έκτοτε, εργάτες κι εργοδότες στρατεύονται κάτω από τελείως διαφορετικές λίστες αιτημάτων και συγκροτούν ξεχωριστές, ανταγωνιστικές οργανώσεις συλλογικής εκπροσώπησης. Όπως αναφέρει ο Ν. Ποταμιάνος, «η δημιουργία των εργατικών σωματείων έπεται αυτής των διαταξικών, πυροδοτούμενη ίσως από κάποια απεργία και πάντως από τη διατύπωση ιδιαίτερων διεκδικήσεων. Τα διαταξικά σωματεία τότε μετατρέπονται στην πράξη σε εργοδοτικά...».
Χρησιμοποιώντας στοιχεία από Πρωτοδικεία (καταστατικά σωματείων), συμβουλευόμενος τη διαθέσιμη βιβλιογραφία και αξιοποιώντας κάθε διαθέσιμη πηγή (εφημερίδες, περιοδικά κ.ά.), ο συγγραφέας ανασυνθέτει το σκηνικό των δύο τελευταίων δεκαετιών του 19ου αιώνα, προκειμένου να περιγράψει τις αξίες και να οριοθετήσει την ιδεολογία των αστικών στρωμάτων που, αξίζει να σημειωθεί, περιγράφονται με μια πληθώρα όρων: νοικοκυραίοι, μαγαζάτορες, επαγγελματίες, καταστηματάρχες, τεχνίτες κ.ά.
Κι ακόμα περισσότερο, διανθίζει την ιστορική αναδρομή του με «εμβόλιμα» κατά μια έννοια κεφάλαια, στα οποία περιγράφονται στιγμές από την καθημερινότητα των πρωταγωνιστών του: η θέση των γυναικών (και της εργασίας των γυναικών) στο πλέγμα των επαγγελματικών ρόλων και σχέσεων, η πολιτική στράτευση των καταστηματαρχών και η συμμετοχή τους σε δημοτικούς συνδυασμούς, η διαμόρφωση ταξικής συνείδησης και η συγκρότηση ταξικής γλώσσας από τα συλλογικά υποκείμενα της εποχής, η θέση των μαγαζατόρων απέναντι στην κεντρική εξουσία και τον κρατισμό, η διασκέδαση των μελών των σωματείων και η συμμετοχή τους στην κοινωνική ζωή της πόλης κ.ά.
Η ιστορική ανάλυση εκτείνεται και μέσα στον 20ό αιώνα και φτάνει μέχρι τα πρώτα χρόνια της δεκαετίας του 1920, όταν η «Ένωση βιοτεχνικών συντεχνιών και σωματείων εργοδοτών της Ελλάδος», η οποία είχε δημιουργηθεί το 1919, μετονομάζεται το 1921 σε Γενική Συνομοσπονδία Επαγγελματιών και Βιοτεχνών Ελλάδος (ΓΣΕΒΕ) με δυναμικότητα 30-35 σωματεία και πρώτο πρόεδρο τον ξενοδόχο Αλέξανδρο Ζαμίχα.
Η Αθήνα μεγαλώνει
Από το 1870 και ειδικά μετά το 1880, η Αθήνα άρχισε να διογκώνεται πληθυσμιακά καθώς συνέρρεαν στο άστυ πολλοί εσωτερικοί μετανάστες, με αποτέλεσμα οι προϋπάρχουσες σχέσεις αλληλογνωριμίας των κατοίκων μεταξύ τους κι επαγγελματιών με τους «πελάτες» τους, να αποδυναμωθούν. Οι φόροι στους οποίους κατέφυγε το οικονομικά αδύναμο ελληνικό κράτος (κρατάει αιώνες, όπως καταλαβαίνετε, αυτή η υπόθεση...) οδήγησαν –ως μορφή αντίδρασης των επαγγελματιών και των εμπόρων– στη δημιουργία ομοιοεπαγγελματικών οργανώσεων για την υπεράσπιση των συμφερόντων τους. Ο συγγραφέας μάλιστα υποστηρίζει ότι οι οργανώσεις εκείνες προέκυψαν, εκτός των άλλων, κι από έναν ανεπαίσθητο φόβο των επαγγελματοβιοτεχνών για πιθανές εργατικές διεκδικήσεις· ο φόβος αποδείχτηκε βάσιμος.
Το διάστημα εκείνο πραγματοποιούνται τρεις σημαντικοί, καταλυτικοί για τη μορφή του εμπορίου, μετασχηματισμοί, η ολοκλήρωση των οποίων δίνει, αρκετά χρόνια αργότερα, την εικόνα που έχουμε για το εμπόριο στην Αθήνα: α) διαχωρίζεται το λιανικό εμπόριο από την παραγωγή με την έννοια ότι άλλος ή άλλοι είναι πλέον εκείνοι που παράγουν π.χ. κρασί, γάλα, καπέλα, εργαλεία κ.λπ. κι άλλοι εκείνοι που τα πωλούν στους Αθηναίους, β) η παραγωγή δεν οργανώνεται πλέον με το σύστημα «κατά παραγγελία», αλλά με όρους μαζικής παραγωγής για μια απρόσωπη αγορά και γ) πραγματοποιείται μια σημαντική μετάβαση από το πλανόδιο εμπόριο στο εδραίο, με αποτέλεσμα να περιοριστούν δραματικά οι προηγούμενες μορφές όπως οι «στάσιμοι» (οι έμποροι με σχεδόν μόνιμους πάγκους σε συγκεκριμένα σημεία της πόλης) ή οι «γυρολόγοι» (όσοι γυρνούσαν συνεχώς, πεζοί ή πάνω σε ζώα, στις γειτονιές).
Την περίοδο που εξετάζει ο συγγραφέας, η επιχειρηματική ζωή στην Αθήνα κινείται μέσα σε ένα δίπολο: από μια πλευρά θεριεύει ο ανταγωνισμός ανάμεσα στους επαγγελματίες κάθε κλάδου αλλά και μεταξύ των διαφόρων κλάδων, από την άλλη όμως αναπτύσσεται η αλληλεγγύη και η αδελφότητα που καλλιεργούσαν τα σωματεία και διακήρυσσαν με θέρμη τα καταστατικά τους.
Στο βιβλίο μπορείτε να διαβάσετε συναρπαστικές ιστορίες διαφόρων επαγγελματικών ομάδων έτσι όπως δεν τις φανταζόμαστε: π.χ. των κουρέων, που αρχικά ασχολούνταν και με το εμπόριο αρωμάτων και καλλυντικών, των πλανόδιων γαλατάδων, που άρμεγαν στις γωνίες των συνοικιών το κοπάδι τους και παρέδιδαν καθημερινά φρέσκο αιγοπρόβειο γάλα στις πόρτες των σπιτιών, των υποδηματοποιών, οι οποίοι αποφασίζουν το 1903, ξαφνικά αλλά οργανωμένα, να καταργήσουν όλοι μαζί τον βερεσέ κ.ά.
Η καθημερινότητα
Παράλληλα, ο συγγραφέας περιηγείται σε μια σειρά πτυχές της αθηναϊκής καθημερινότητας –όχι κατ’ ανάγκη επιχειρηματικές– για να καταδείξει τον μείζονα ρόλο που έπαιζαν οι πτυχές αυτές στην ανάπτυξη του εμπορίου, στην εκδήλωση της εξωστρέφειας των καταστηματαρχών και στην εμπέδωση ενός αισθήματος κοινής ταυτότητας: οι μασκαράτες, οι παρελάσεις, τα κομιτάτα της Αποκριάς, οι εορτασμοί των πολιούχων αγίων ή των αγίων-προστατών των διαφόρων επαγγελμάτων, τα κοινά γλέντια κι οι ετήσιοι χοροί κ.λπ.
Στο βιβλίο φιλοξενούνται κι ορισμένα κεφάλαια που, αν και δεν αναφέρονται στην κλασική επιχειρηματική δραστηριότητα της Αθήνας, η οποία αποτελεί το θέμα της έρευνας, εντούτοις μπορούν να προσφέρουν πολλά ιστορικά, κοινωνικά και πολιτισμικά στοιχεία για να κατανοήσει ο αναγνώστης την «ατμόσφαιρα» της Αθήνας στο γύρισμα του αιώνα. Έτσι, πολύ ενδιαφέρον παρουσιάζει το κεφάλαιο για την αναγνωστική συμπεριφορά των κοινωνικών στρωμάτων της Αθήνας την εξεταζόμενη περίοδο και την πρόσληψη του λαϊκού αναγνώσματος (σε εφημερίδες, φυλλάδια κι αργότερα σε βιβλία) από τις λαϊκές τάξεις, ενώ γεμάτες πληροφορίες κι αναμνήσεις είναι οι σελίδες που αφορούν τον Καραγκιόζη και τους μπερντέδες των καραγκιοζοπαιχτών.
Οι νοικοκυραίοι
Μαγαζάτορες και βιοτέχνες στην Αθήνα 1880-1925
Νίκος Ποταμιάνος
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
564 σελ.
ISBN 978-960-524-454-5
Τιμή: €22,50
