Πάντα υπάρχει μια συστολή όταν προλογίζεις ή προβαίνεις σε ερμηνευτικά σχόλια για το έργο του Φώτη Καγγελάρη και αυτό γιατί το έργο του, κινούμενο μέσα στη ριζική καινοτομία, γίνεται ένα άνοιγμα αμοιβαίας επαφής με τον αναγνώστη. Δηλαδή, σου δημιουργεί το αίσθημα μιας αμηχανίας, ότι εσύ ως αναγνώστης αγνοείς πράγματα τα οποία θα σ’ τα δώσει ο συγγραφέας, αλλά όλο αυτό συμβαίνει με τη γραφή του Φώτη Καγγελάρη μέσα από την επινέμηση της γνώσης, η οποία δημιουργεί μια βιωματική σχέση ατελεύτητης διάρκειας μεταξύ συγγραφέα και αναγνώστη.

Στο πόνημά του με τίτλο Μια Ιστορία της Τέχνης και υπότιτλο Από τη μεριά της επιθυμίας, θεματοποιεί το πολυδρόμιο της τέχνης, ή ακόμη καλύτερα θα λέγαμε την «πυκνόφυλλη σημασία» (όπως θα έλεγε ο Ρολάν Μπαρτ) της τέχνης μαζί με το περίσσευμα της επιθυμίας που την τροφοδοτεί και την ανανεώνει. Και όλο αυτό το θεμελιώνει ο Φώτης Καγγελάρης όχι σε μια «παθογραφία» (έννοια της Έλεν Χάντλερ Σπιτς, όταν εξηγούσε τα καλλιτεχνικά ερμηνευτικά ψυχογραφήματα τα οποία στηρίχτηκαν στο αβυσσαλέο χαίνον των καλλιτεχνικών παθών, πράγμα που δεν μπόρεσαν να τα ξεπεράσουν ακόμη και μεταμοντέρνοι ψυχαναλυτές όπως η Ζανίν Σασεγκέ Σμιργκέλ), αλλά στην αλληλογονιμοποίηση της επιθυμίας με την καλλιτεχνική έκφραση. Δεν προσεγγίζει, με άλλα λόγια, την τέχνη με τα κριτήρια ενός ακόμη αισθητικού που συνήθως εξαντλείται στα φαινοτυπικά χαρακτηριστικά της, αλλά ψηλαφίζει τους τόπους όπου εκείνη γενεσιουργείται. Εκεί δηλαδή όπου η τέχνη αρθρώνεται με το ανάρθρωτο, στις ρωγμές ενός ανοίγματος, στην εγγύτητα με τις πρωταρχές της επιθυμίας, οι οποίες είναι εγκοιτασμένες στην καλλιτεχνική έμπνευση και δημιουργία.

Στη σελίδα 57 του βιβλίου του γράφει ο Φώτης Καγγελάρης: «Η τέχνη λοιπόν είναι σε θέση να παρακάμψει τον επίσημο λόγο όπως και τον φιλοσοφικό, ή μάλλον να συνεχίσει τον λόγο αποφεύγοντας την οπή του κενού κατά το δυνατόν, και βέβαια να μην καθηλωθεί μπροστά στον τοίχο του άρρητου. Πώς το κατορθώνει αυτό; Χρησιμοποιώντας τη δική της γλώσσα, τη γλώσσα της τέχνης. Τι είναι η γλώσσα της τέχνης; Θα λέγαμε κατ’ αρχάς ότι είναι η γλώσσα του άλλου τόπου, της άλλης σκηνής, του ασυνειδήτου, η οποία ωστόσο για να μπορέσει να εκφραστεί κάνει χρήση των σημαινόντων της κοινής γλώσσας, της γλώσσας της φιλοσοφίας, παρασπονδώντας επί του συντακτικού άξονα της γλώσσας: Ένα ποίημα είναι δεδομένο από κοινά σημαινόμενα αλλά συντεταγμένα με τέτοιο τρόπο που η φράση την οποία συγκροτούν να αποδίδει ένα άλλο νόημα από κείνο που θα περιμέναμε, η προέκταση των φωνηέντων σε άλλο ρυθμό από κείνον της ομιλίας αποδίδει το τραγούδι, η κίνηση των ποδιών σε άλλο ρυθμό από κείνον του βάδην αποδίδει τον χορό».

Δεν μπορείς παρά να συμφωνήσεις με τα παραπάνω, δεδομένου ότι με ρητό τρόπο ο Φώτης Καγγελάρης συμπυκνώνει όλους τους ορισμούς της τέχνης. Γιατί τι άλλο είναι η τέχνη από εκείνο που μας καλεί να ανταποκριθούμε, ταυτόχρονα, στο υπόγειο ρεύμα που κινείται μυστικά και υπαρκτικά στον χωροχρόνο, αλλά και στον ορίζοντα των μακρινών οριζόντων που μας επιδαψιλεύει με τα φώτα του; Όλο εκείνο δηλαδή που ξυπνάει αδιάκοπα μέσα μας και που φέρνει με το φως του τους νέους κόσμους.

Η γραφή του απεικονίζει τον τρόπο κίνησης της ερμηνείας και της επίνοιας ή, για να το πούμε και αλλιώς, μεταφέρεται από τη μια μορφή στην άλλη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα στην ερμηνευτική του απόδοση.

Γιατί η τέχνη παραδίδεται ως παιχνίδι επιθυμίας και ασυνειδήτου. Αυτή η επιθυμία του ασυνειδήτου, η οποία λειτουργεί ως ένστικτο ζωής (για να θυμηθούμε τον Λακάν στο ΧΙ σεμινάριο), ένστικτο απερίσταλτης και ακατάλυτης ζωής. Γιατί η επιθυμία και το ασυνείδητο παραμένουν ως υποστρώματα μετωνυμίας που συγκροτούνται σε αιτήματα. Εκεί βρίσκεται το έδαφος της τέχνης και από εκεί οικοδομεί, συγκεντρώνει, συνδυάζει και σχηματοποιεί μορφές. Όταν λέμε στην ψυχανάλυση ότι το υποκείμενο αναδύεται in initio στο πεδίο του Άλλου, γιατί μόνο εκείνη η παρουσία του Άλλου μάς ανοίγει τον δρόμο της δηλωτικής παρουσίας της ετερότητας, εκεί ακριβώς συναντάμε και την πολύπλαγκτη τέχνη (για να θυμηθούμε τη λέξη που χρησιμοποιεί ο Σοφοκλής).

Στη σελίδα 210 του βιβλίου του ο Φώτης Καγγελάρης επίσης θα γράψει: «Ο de Sade μάς δείχνει τη σκοτεινή πλευρά της επιθυμίας, το τέρας που ερωτεύεται η Πασιφάη και τη διάστασή της ως jouissance/υπεραπόλαυση, με την οποία θα καταπιαστεί πολύ αργότερα ο J. Lacan: η σκοτεινή πλευρά της επιθυμίας ως φύση του ανθρώπου· το σκοτεινό, καταστροφικό τρελό μένος της επιθυμίας είναι σύμφυτο του ανθρώπου που δημιουργεί την αντίφασή του και τον διχασμό του. Ο άνθρωπος μάχεται υπέρ της επιθυμίας του, αλλά ταυτόχρονα την περιστέλλει για να υπάρξει συνοχή κοινωνική και ψυχική». Μέσα λοιπόν στις συμπυκνώσεις και διαιρέσεις, στις μεταθέσεις και μεταμορφώσεις της τέχνης, δηλαδή στους πληθυντικούς της αριθμούς, το ωραίο και το άσχημο πλάθονται χωρίς παρεμποδιστικές παρεμβάσεις, συναρθρώνονται σε μορφικές συμπαρουσίες έξω και πέρα από ηθικές κατηγοριοποιήσεις, γίνονται εκείνο το «élan globa» που μας λέει η Ζανίν Σασεγκέ Σμιργκέλ.

Στη σελίδα 204 του βιβλίου του, ο Φώτης Καγγελάρης κάνει μια αναφορά στον Ρίλκε, όταν εκείνος γράφει ότι: «Το ωραίο είναι η αρχή του τρομερού/ Κάθε άγγελος είναι αποτρόπαιος». Και τονίζει ο Φώτης Καγγελάρης: «Δεν συναντάμε, άραγε, εδώ την άποψη του J. Lacan για τη σχέση κενού και έργου τέχνης, όπως επίσης την επιθυμία ως προπέτασμα της καταστροφικής jouissance και γενικότερα τη φιλοσοφία για το κενό όσον αφορά την τέχνη;» Και συνεχίζει στο κλείσιμο του συγκεκριμένου του κειμένου λέγοντας: «Ωστόσο, εκείνος που ακόμη μια φορά έχει προηγηθεί είναι ο F. Nietzsche: “Δεν υπάρχει ωραία επιφάνεια χωρίς τρομακτικό βάθος/ Με το υψηλό έχουμε την αισθητική υποταγή του τρομερού”. Θα λέγαμε ότι το παν είναι το νόημα ως επιθυμία ή η επιθυμία ως νόημα, η οποία αναχαιτίζει τη διαλυτική ενόρμηση της jouissance».

Ο Φώτης Καγγελάρης στο συγκεκριμένο του πόνημα ιχνηλατεί ανάγλυφα την τέχνη στα ένυλα όρια του κόσμου, αλλά και της πρόκλησης και ανταπόκρισης της επιθυμίας. Γιατί έτσι η τέχνη φθάνει στον άνθρωπο και στον κόσμο και χρονώνεται και εμφωλεύει στις καλλιτεχνικές εμπνεύσεις. Ποια όμως είναι η πρωτοπορία στα βιβλία του; Είναι ότι δεν υπάρχει το συμπεφωνημένο σημείο της επανάληψης, τίποτε δεν έρχεται ως ίδιο, αλλά πάντα σε όλα τα βιβλία του διαθλάται ένας πληθωρισμός σημείων διανοιγμένων σε ένα βάθος προοπτικών. Να γιατί η συγγραφική δραστηριότητά του κρυσταλλώνει το πρωτοποριακό, την αναζήτηση, τη διαρκή αναδημιουργία. Ο Φώτης Καγγελάρης αποτελεί ένα μεγάλο κεφάλαιο της ελληνικής κουλτούρας και αυτό γιατί το έργο του είναι υφασμένο όχι από την πλεονεξία και την εξάντληση της πρωτοπορίας, αλλά από τη διαύγαση της κουλτούρας στον αδιάκοπο ρυθμό της συνέχειας της και της πολλότητάς της. Δηλαδή μοιάζει (το έργο του) ως αναπαραστατικό και εικαστικό δρώμενο, που εκστατικά και ποιοτικά διαρκεί και εντείνεται στον ορίζοντα του μέλλοντος. Ενώ η γραφή του απεικονίζει τον τρόπο κίνησης της ερμηνείας και της επίνοιας ή, για να το πούμε και αλλιώς, μεταφέρεται από τη μια μορφή στην άλλη ως καλλιτεχνικό δημιούργημα στην ερμηνευτική του απόδοση. Ταυτόχρονα με την υποψιασμένη της δύναμη, η γραφή του λειτουργεί ως παλλόμενο φως προσελκύοντας το ενδιαφέρον του αναγνώστη. Τα έργα του δεν είναι μόνο άξια προσοχής, αλλά και ιδιαίτερης μελέτης από ερευνητές.

[O Απόστολος Αποστόλου είναι καθηγητής Πολιτικής και Κοινωνικής Φιλοσοφίας.]

Μια Ιστορία της Τέχνης
Από τη μεριά της επιθυμίας
Φώτης Καγγελάρης
Εκδόσεις Παπαζήση
308 σελ.
ISBN 978-960-02-4195-2
Τιμή €20,14

Twitter