Γεώργιος Δ. Χαλκιάς: «Η εκπαιδευτική δραστηριότητα στη Θάσο κατά την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας» κριτική του Απόστολου Σπυράκη
«Προς τούτοις δε κοινώς λέγομεν ει μεν εις το Ιερό Μοναστήριον ευρίσκεται κανένας Ιερομόναχος ή και άλλος παιδαγωγός, να είναι και εκκλησιαστικός να μας τον εξαποστείλητε και θέλωμεν τον πληρώνη εκείνο το δίκιον όπου κάμνει. Πασχήσαντες όμως να μας σταλθή ένας τοιούτος άνθρωπος, ίνα οι παίδες μας δυνηθούν να λάβουν καμίαν αρετήν εκ του διδασκάλου και μένομεν να ακούσομεν ότι θέλητε μας φροντίσει άνθρωπον διά παιδαγωγόν, ας είναι και κοινός διδάσκαλος. Αν στοχάζεσθε κανέναν τίμιον στείλατε τον. Διά παραμικράν ανάγκην λάβετε ένα καβανόζι μέλι και δύω οκάδες οκταπόδια και μας συγχωρήτε ως δυσάρητα...»
Έγραφαν με τα λίγα κολλυβογράμματα που κατείχαν οι κάτοικοι της Θάσου, αποτεινόμενοι προς την ιερή κοινότητα του Αγίου Όρους και ζητώντας τόσο πατριωτική και θρησκευτική καθοδήγηση, όσο και κάθε είδους πνευματική βοήθεια, τα σκοτεινά εκείνα χρόνια όταν το ελληνικό έθνος μετά την τουρκική κατάκτηση γνώρισε το πιο επικίνδυνο ρήγμα στην ιστορική του πορεία από την αρχαιότητα. Ένα ρήγμα που, αν δεν καλυπτόταν με κάποιον τρόπο, θα μπορούσε να έχει συνέπειες ανυπολόγιστες, αφού ήδη ο ελληνισμός –ειδικά στα απομονωμένα μέρη– γνώριζε ελάχιστα για το λαμπρό παρελθόν του και χρειαζόταν κάποιος ξένος περιηγητής να διαβάσει στους κατοίκους χωρία του Ομήρου και του Θουκυδίδη.
Στο βιβλίο περιγράφονται παραστατικά οι πρωτόγονες συνθήκες που επικρατούσαν εκείνα τα δύσκολα χρόνια, που οι δάσκαλοι για συμπλήρωμα του πενιχρού μισθού τους πληρώνονταν με λάδι ή κερί, μπορούσαν να κρατούν τα παιδιά νηστικά έως τις τρεις ή τις τέσσερις το απόγευμα, ενώ πολλά απ’ αυτά αναγκάζονταν να σταματήσουν το σχολείο για να εργαστούν σε βαριές εργασίες των μεταλλείων της γερμανικής εταιρείας Fr. Sreidel, υφίσταντο ξυλοδαρμούς άγριους στο σχολείο, κάποιες φορές μέχρι να ματώσουν, πολύ συχνά χρησιμοποιούνταν πάνω τους βάρβαρα όργανα βασανισμού, όπως ο διαβόητος φάλαγγας, ξεσηκώνοντας τις διαμαρτυρίες των φτωχών χωρικών, που προτιμούσαν να μένουν αμόρφωτα τα παιδιά τους παρά να υφίστανται τέτοια μεταχείριση, καθώς όπως λέει ο Αδαμάντιος Κοραής στην αυτοβιογραφία του «...τα σχολεία έδιδον διδασκαλίαν πτωχικήν συνοδευομένη με ραβδισμόν πλουσιοπάροχον».
Σ’ αυτή του την εργασία παρουσιάζει την περίπτωση μιας μικρής σχετικά κοινωνίας τόσο διεισδυτικά και αναλυτικά, ώστε καταφέρνει να την καταστήσει πρότυπο γενικεύοντας από την τοπική Ιστορία σε μια ευρύτερη θεώρηση της εποχής σε ό,τι αφορά πολλές από τις πτυχές της εκπαιδευτικής λειτουργίας, παρουσιάζοντας μια συνολική, ζωντανή εικόνα των συνθηκών που επικρατούσαν στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.
Ο συγγραφέας, που κατάγεται από τη Θάσο, είναι διδάκτωρ Θεολογίας, έχει σπουδάσει στο Τμήμα Οικονομικών Επιστημών του ΑΠΘ, στην Παιδαγωγική Ακαδημία Θεσσαλονίκης, στο Παιδαγωγικό Τμήμα του Δημοκρίτειου Πανεπιστήμιου Θράκης, στη Θεολογική Σχολή Θεσσαλονίκης και στο Διδασκαλείο Θεσσαλονίκης. Εργάστηκε σκληρά επί χρόνια αναζητώντας όσα στοιχεία υπήρχαν για το θέμα στα αρχεία των μοναστηριών του Αγίου Όρους και όχι μόνο εκεί, διότι τα αρχεία του νησιού είχαν απολεσθεί στη διάρκεια της γερμανικής Κατοχής. Με την εργασία του κατάφερε να καλύψει ένα κενό στην τοπική αλλά και στη γενικότερη εκπαιδευτική Ιστορία του τόπου, μελετώντας μια εποχή για την οποία οι πληροφορίες ανακτώνται με κόπο και έρευνα επίπονη. Σ’ αυτή του την εργασία παρουσιάζει την περίπτωση μιας μικρής σχετικά κοινωνίας τόσο διεισδυτικά και αναλυτικά, ώστε καταφέρνει να την καταστήσει πρότυπο γενικεύοντας από την τοπική Ιστορία σε μια ευρύτερη θεώρηση της εποχής σε ό,τι αφορά πολλές από τις πτυχές της εκπαιδευτικής λειτουργίας, παρουσιάζοντας μια συνολική, ζωντανή εικόνα των συνθηκών που επικρατούσαν στην τουρκοκρατούμενη Ελλάδα.
Η περίπτωση της Θάσου είναι κάπως ιδιόρρυθμη λόγω της καταγωγής του Μεχμέτ Αλί, που γεννήθηκε στην Καβάλα, δόθηκε ψυχοπαίδι στην οικογένεια Καραπαναγιώτη από τον Άγιο Γεώργιο Ραχωνίου, ζήτησε εκεί καταφύγιο αργότερα διωκόμενος από τους Τούρκους για τη δολοφονία κάποιου αξιωματικού, υπηρέτησε κατόπιν στον αυτοκρατορικό στρατό φτάνοντας μέχρι τη θέση του ηγεμόνα της Αιγύπτου και ποτέ δεν ξέχασε την καταγωγή του και τις ευεργεσίες των Θασίων, παραχωρώντας μια σειρά προνομίων στο νησί. Παρά το ευνοϊκότατο καθεστώς που απολάμβανε η Θάσος, για μια σειρά από λόγους δεν κατάφερε να αναπτυχθεί οικονομικά και πολιτισμικά, έτσι χρειάστηκε κι εδώ η παρέμβαση του Οικουμενικού Πατριαρχείου, που κυριολεκτικά έσωσε και κράτησε ζωντανή τη φλόγα του ελληνισμού λειτουργώντας στα προαύλια των εκκλησιών τα περίφημα ναρθηκοδιδασκαλεία, καθώς η Εκκλησία αποτελούσε έναν από τους ελάχιστους θεσμούς που εξακολουθούσαν να λειτουργούν μετά την πτώση του Βυζαντίου. Σημαντικό ρόλο έπαιξε και η εθνικιστική αφύπνιση του δέκατου ένατου αιώνα, που απλώθηκε σε όλες τι αλύτρωτες περιοχές του ελληνισμού και πάνω απ’ όλα, βέβαια, η ζωτικής σημασίας συμβολή των μονών του Αγίου Όρους, που βρίσκονταν σε απόσταση αναπνοής. Από κει αποστέλλονταν κειμήλια, όπως ο Τίμιος Σταυρός από τη Μονή Ξηροποτάμου, και μοναχοί για να εξομολογούν τους χριστιανούς και να διδάσκουν λίγα γράμματα στα παιδιά. Τα αγιορείτικα μοναστήρια είχαν άφθονα μετόχια και απέραντους ελαιώνες στη Θάσο από την εποχή του Ανδρόνικου Β’ Παλαιολόγου, ο οποίος τα παραχώρησε με χρυσόβουλο το 1287 στη μονή Φιλοθέου. Πλήθος άλλων μοναστηριών κατείχαν σημαντικές δασικές κι άλλες εκτάσεις στο νησί και οι προύχοντες της Θάσου είχαν το εξαιρετικό πλεονέκτημα να αιτούνται βοήθειας για να διατηρήσουν ζωντανή μια στοιχειώδη εκπαιδευτική δραστηριότητα, ενώ οι γονείς των μαθητών έβαζαν ενέχυρο τα χωράφια και τις περιουσίες τους προκειμένου να βρουν βοήθεια από τις μονές και να σπουδάσουν τα παιδιά τους σ’ ένα απ’ τα ξακουστά ιδρύματα, όπως η Αθωνιάδα στη Μονή Βατοπεδίου και τα εκπαιδευτικά κέντρα στο Τσοτύλι, στη Σύρο, στη Σμύρνη ή στην Κωνσταντινούπολη. Αυτή η υποτυπώδης παιδεία ήταν η μοναδική αχτίδα ελπίδας και οι υπόδουλοι Έλληνες έβρισκαν παρηγοριά δυναμώνοντας την εθνική τους συνείδηση και την ελπίδα για το μέλλον των παιδιών τους.
Η εκπαιδευτική δραστηριότητα στη Θάσο κατά την ύστερη περίοδο της Τουρκοκρατίας (1813-1912)
Γεώργιος Δ. Χαλκιάς
Εκδόσεις Δέσποινα Κυριακίδη
384 σελ.
Τιμή € 24,78
