Στήβεν Μενν: «Ο Πλάτων για τον Θεό ως νου» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Ο συγγραφέας Στήβεν Μενν, στο βιβλίο του Ο Πλάτων για τον Θεό ως νου, επιχειρεί να κατανοήσει τη θεολογία του Πλάτωνα αλλά και τη μακρά παράδοση της ελληνικής φιλοσοφίας, με κέντρο το στοιχείο του νου, για το οποίο λέει πως οι σύγχρονες γλώσσες «δεν διαθέτουν ικανοποιητικό ισοδύναμο». Με το θέμα ασχολήθηκαν πολλοί φιλόσοφοι, αλλά ικανοποιητική απάντηση δεν έδωσαν. Ο Αριστοτέλης, που είπε πως ο νους είναι θεότητα, ήρθε σε αντίφαση με τον εαυτό του όταν έφτασε στη διατύπωση πως όλα τα ουράνια σώματα είναι επίσης θεοί. Ο Πλάτων έκανε θεό το Εν, μονοφυές και μοναδικό, όντως ον, Αγαθό, που όλα αυτά είναι νους. Ο Πλωτίνος είπε ότι ταυτίζεται με τον κόσμο των ιδεών. Και ο Στήβεν Μενν ανέλαβε να ανακινήσει το θέμα, για να μάθει επιτέλους τι εννοεί ο Πλάτων με τον νου.
Τα κεφάλαια του βιβλίου είναι εφτά. Πρώτο, «Πλατωνικές υποθέσεις για τον “νου”». Εδώ ο Πλάτων διακρίνει τη φιλοσοφία από τη φιλοδοξία (την αγάπη για τη σοφία από την αγάπη για τη γνώμη). Εξετάζει την υπόθεση ότι «ο νους αποτελεί το αίτιο του φυσικού κόσμου», υπόθεση την οποία εισάγει στον Φαίδωνα, την αποδίδει στον Αναξαγόρα και είναι ο Κέβης που θέτει ερώτημα σχετικά με τη γένεση και τη φθορά. Ο Σωκράτης, που επιχειρεί να δώσει απάντηση με τον τρόπο των φυσικών φιλοσόφων, μπερδεύεται και εγκαταλείπει. Και επειδή δεν βρίσκει μια ικανοποιητική απάντηση που συνδέεται με την ύλη, στρέφεται στον Αναξαγόρα που θεωρεί τον νου αίτιο των πάντων. Η απογοήτευσή του όμως από τους φυσικούς τον έστρεψε στην υπόθεση των μορφών ή ιδεών. Ο νους, λέει, δίνει τάξη και αυτός είναι υπεύθυνος για το βέλτιστο και το χείρον. Υπόθεση που ασπάζεται ο Πλάτων. Ο Σωκράτης θαυμάζει τους παλαιότερους επειδή υποστήριξαν πως το Σύμπαν δεν έγινε από τύχη αλλά το συντονίζει η φρόνησις και ο νους, ο οποίος ανήκει στο γένος των αιτίων και εξασφαλίζει αρμονία, υγεία, αναλογία και τάξη.
Το βιβλίο είναι πραγματική απόλαυση για όποιον ενδιαφέρεται για τη φιλοσοφία, αλλά και για κάθε αναγνώστη που του αρέσει η περιήγηση στην προγονική κληρονομιά.
Απόψεις σχετικές με το θέμα ο Πλάτων θα συζητήσει και σε άλλους διαλόγους και θα φτάσει στον Τίμαιο, που αναζητά την άριστη Πολιτεία και αφηγείται έναν μύθο που είχε παραλάβει «μέσω φανταστικής αλυσίδας» από τον Σόλωνα και εκείνος από τους Αιγύπτιους ιερείς, οι οποίοι τα είχαν καταγεγραμμένα. Εντέλει θα καταλήξει στο ότι «το θεϊκό αίτιο που περιγράφεται στους διαλόγους αυτούς, πρέπει όντως να ταυτιστεί με τον νου».
Στο δεύτερο κεφάλαιο, τίθεται το ερώτημα: «Ποιος είναι ο Δημιουργός;» Από τη μελέτη προκύπτει πως ο Πλάτων θέλει τον νου θεό και δημιουργό και με αφορμή πάλι τον Τίμαιο γεννάται το ερώτημα αν ο μύθος πρέπει να ερμηνευτεί ως μύθος ή εικώς μύθος. Οι μελετητές αναγνωρίζουν ότι η περιγραφή του Δημιουργού στον Τίμαιο ταιριάζει με την περιγραφή του νου στον Φίληβο ενώ, σύμφωνα με νεότερους μελετητές, ο Πλάτων θεωρεί πως ο νους «σημαίνει ένα είδος ψυχής».
Ο συγγραφέας ενδιαφέρεται να δείξει τι σημαίνει, τελικά, η λέξη «νους» στον Πλάτωνα. Υποστηρίζει πως ο Πλάτων πιστεύει πως ο νους σχετίζεται με άλλες ψυχές και προβαίνει σε συσχετισμούς των διαλόγων Τίμαιος, Πολιτικός και Φίληβος. Η συνδυαστική μελέτη απέδειξε ότι ο νους στον Τίμαιο θεωρείται Δημιουργός και καθιστά τον κόσμο ελεύθερο από γήρας και ασθένεια, ενώ στον Φίληβο θεωρείται βασιλεύς και κυβερνήτης, προσδίδει τάξη στον κόσμο, εξουδετερώνει τη διαμάχη και επιφέρει την υγεία. Με διαφοροποιήσεις από διάλογο σε διάλογο σχετικά με το πότε ο νους παρενέβη για να βάλει τάξη στο χάος, ή οι θεοί πήραν τον έλεγχο ενός τελματωμένου κόσμου και τον έβαλαν σε τάξη, και ο Δημιουργός του Τίμαιου και ο νους του Φίληβου ταυτίζονται. Και δεν είναι μύθος αλλά μεταφυσική υπόθεση αγαπητή στον Πλάτωνα, όπως η υπόθεση των ιδεών και των μορφών.
Στο τρίτο κεφάλαιο, τίθεται το ερώτημα: «Τι σημαίνει “νους”;» Ο συγγραφέας θα κάνει μεγάλη και πλατιά περιήγηση σε συγγραφείς της αρχαιότητας και των νεοτέρων χρόνων, θα επισημάνει ότι ο «νους» δεν πρέπει να μεταφραστεί ως mind αλλά reason (λόγος), ότι δεν είναι αίτιο, επιχείρημα ή εξήγηση αλλά ένα είδος κατανόησης ή γνώσης. Ο Πλάτων χρησιμοποιεί τη λέξη συνειδητά με τη σημασία της αρετής και τη συνδέει με τη φρόνηση ή με άλλες αρετές κατά ζεύγη.
Στο τέταρτο κεφάλαιο, τίθεται ένα ακόμη ερώτημα: «Μπορεί ο “νους” να υπάρχει χωριστά από την ψυχή;» Για να απαντήσει στο ερώτημα θα επικαλεστεί τρία χωρία από τον Τίμαιο, θα ανατρέξει και πάλι στον Φίληβο και θα σταθεί στον Σωκράτη, που είπε πως «η σοφία και ο νους δεν θα μπορούσαν να γεννηθούν χωρίς ψυχή».
Στο πέμπτο κεφάλαιο, «Ο “νους” στον Αναξαγόρα και σε άλλους Προσωκρατικούς», διευκρινίζει ότι είναι παραπλανητικό να πιστεύει κανείς ότι οι Προσωκρατικοί δεν πίστευαν στις ιδέες ή μορφές. Ο Πλάτων λέει γι’ αυτούς ότι «απέδιδαν την διακόσμησιν του κόσμου σε νουν και φρόνησιν». Ο Αναξαγόρας έλεγε ότι «πάντα διεκόσμησε νους» και ο Αριστοτέλης συμφωνούσε μαζί του. Όταν μάλιστα ο Αναξαγόρας υποστήριζε πως κάθε τι είναι μέρος του όλου, περιλαμβάνει όμως και άλλα στοιχεία πέραν εκείνων που φαίνονται, το νερό π.χ. δεν είναι μόνο νερό, το γλυκό έχει μέσα του και το πικρό (πράγμα που με έμφαση επαναλάμβανε ο Αριστόξενος Σικαδάς, στο 4ο Συνέδριο της ΠΕΦ), σημαίνει ότι ο νους είναι ένα μη «μετρήσιμο ουσιαστικό», ότι εξουσίασε ολόκληρη την περιφορά της κοσμικής δίνης (βλ. πώς αξιοποιείται η ιδέα στου Αντρέι Ταρκόφσκι την ταινία Σολάρις). Λέει ακόμα πως ο νους είναι η αιτία του καλώς και του ορθώς, πράγμα που είχε επισημάνει και ο Αριστοτέλης.
Στο έκτο κεφάλαιο, «Ο Πλάτων για την ψυχή ως μεσολαβητή», μεταξύ άλλων πολύ σημαντικών και γοητευτικών παρατηρήσεων ο συγγραφέας επικαλείται τον Πλάτωνα που υποστήριζε ότι «είναι αδύνατο για τον νουν να γεννηθεί σε κάτι άλλο πέρα από την ψυχή», ο αισθητός κόσμος για να είναι έλλογος πρέπει να έχει ψυχή.
Στο έβδομο κεφάλαιο, «Πώς ασκείται η αιτιώδης δράση του “νου”;», ο συγγραφέας μάς φέρνει σε επαφή με τη γοητευτική ιδέα ότι ο νους ενεργεί πάνω στα σώματα ως ποιητικό αίτιο ή αλλιώς ο νους ενεργεί πάνω στις ψυχές ως μορφικό αίτιο, οι οποίες με τη σειρά τους ενεργούν πάνω στα σώματα ως ποιητικά αίτια. Ο Τίμαιος παρουσιάζει τον Δημιουργό ως ποιητικό αίτιο και φτιάχνει το σώμα του Σύμπαντος σφαιρικό από φωτιά και γη, επειδή το σφαιρικό είναι το τέλειο σχήμα. Τελικώς, καταλήγει πως ο Τίμαιος δεν πληροί τα κριτήρια μιας επιστημονικής φυσικής, μεγάλο μέρος όμως της μεταγενέστερης ελληνικής φυσικής και θεολογίας αποτελεί ανάπτυξη των ιδεών που ο Τίμαιος έθεσε σε κίνηση.
Το βιβλίο είναι πραγματική απόλαυση για όποιον ενδιαφέρεται για τη φιλοσοφία, αλλά και για κάθε αναγνώστη που του αρέσει η περιήγηση στην προγονική κληρονομιά. Ενδιαφέρουσα βιβλιογραφία, πίνακες χωρίων και πολύ σημαντικό Επίμετρο.
Ο Πλάτων για τον Θεό ως νου
Στήβεν Μενν
μετάφραση: Παντελής Γκολίτσης
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
232 σελ.
Τιμή € 22,00
