Με τον όρο αυτό αναφερόμαστε σε μια σειρά συγγραφέων που δημιούργησαν και δημιουργούν σε περίοδο κρίσης: κρίσης στην οικονομία, στις σχέσεις μεταξύ των ανθρώπων και των γενεών, στην κοινωνία, στην παραγωγή ιδεών και πολιτικών ιδεολογιών, στις θρησκευτικές πεποιθήσεις, στη διαφορετικότητα των φύλων, εντέλει σε πολλά πεδία και μέτωπα. Πώς αντιδρούν δηλαδή στην κρίση αυτοί οι συγγραφείς; Μα είναι φανερό: στήνουν τη μυθοπλασία τους σε περιβάλλον πραγματικό, ειλικρινές, που απεικονίζει την αληθινή κοινωνία με όλες τις πληγές της, συνέπεια της κρίσης κυρίως, αλλά όχι μόνο. Η γραφή τους σύγχρονη, πυκνή, πολύ συχνά με όπλο το χιούμορ, αναδεικνύει ήρωες «της διπλανής πόρτας», ανθρώπους με πραγματικά προβλήματα που καλούνται να αντιμετωπίσουν τις δυσκολίες της ζωής και να τις νικήσουν.

Τα πολυάριθμα άρθρα που έχουν γραφτεί μέχρι σήμερα πάνω στο συγκεκριμένο θέμα μαρτυρούν ότι το φαινόμενο της κρίσης έχει απασχολήσει πολλούς συγγραφείς κι έχει αναδείξει αξιόλογα μυθιστορήματα, τα οποία αποτυπώνουν ακριβώς τη νέα κατάσταση πραγμάτων που βιώνουμε. Οι Έλληνες κριτικοί, μάλιστα, έχουν επισημάνει επανειλημμένα το ζήτημα για την εγχώρια παραγωγή αλλά και τη διεθνή, με αφιερώματα σε περιοδικά και με συλλογικούς τόμους. Ο τόμος π.χ. που εξέδωσαν οι Εκδόσεις Μεταίχμιο με τον αποκαλυπτικό τίτλο Το αποτύπωμα της κρίσης (2013) περιέχει δεκαεπτά ιστορίες από διαφορετικούς συγγραφείς, οι οποίοι εμπνεύσθηκαν από καταστάσεις κρίσης. Η ανεργία, η ερημία της ελληνικής επαρχίας, η σύγχρονη προσφυγιά, η ανασφάλεια της τρίτης ηλικίας, η δυστοκία για να βγει μια σύνταξη είναι μόνο ένα μέρος της θεματολογίας του τόμου. Όλες όμως οι ιστορίες έχουν ως κοινό τόπο καταστάσεις που προκάλεσε η οικονομική κρίση, γι' αυτό και το πλαίσιο στο οποίο διαδραματίζονται είναι μάλλον ζοφερό. Από την άλλη, όμως, μας αποκαλύπτεται ένα είδος λογοτεχνίας που μας αγγίζει στα κατάβαθα της ψυχής μας.

Επιλέγω σήμερα να αναφερθώ στη σύγχρονη γαλλική λογοτεχνία, που τα τελευταία χρόνια παρουσιάζει μια θεματολογία εντελώς διαφορετική από αυτές που είχαμε συνηθίσει. Οι «συγγραφείς της κρίσης» δεν τοποθετούν τους ήρωές τους σε περιβάλλοντα μεγαλοαστικά και κοινωνικές ελίτ, ούτε σε δημοφιλή θέρετρα ή πολυτελή σκάφη, αλλά σε μικροαστικές γειτονιές κι επαρχίες, συχνά στο περιθώριο ή ακόμα και στους δρόμους. Ο αναγνώστης μπορεί και αναγνωρίζει σε αυτούς είτε τον ίδιο τον εαυτό του, είτε φίλους και γνωστούς. Αυτό δεν σημαίνει, βεβαίως, ότι οι ιστορίες τους παρουσιάζουν λιγότερο λογοτεχνικό ενδιαφέρον ή ότι στερούνται ποιότητας και πρωτοτυπίας, το αντίθετο θα υποστήριζα. Είναι συγγραφείς που ξεχώρισαν, είχαν μεγάλη αποδοχή από το ευρύ κοινό, συγκίνησαν, βραβεύτηκαν από την κριτική και που τα έργα τους πουλήθηκαν σε εκατοντάδες χιλιάδες αντίτυπα.

Οι «συγγραφείς της κρίσης» δεν ανήκουν στο εκδοτικό κατεστημένο, είναι λογοτέχνες που σκύβουν στα προβλήματα της καθημερινότητας που προξένησε η κρίση, και όχι μόνο. Είναι δύσκολο να βάζεις ποίηση και χιούμορ στη θλίψη, την απελπισία, το θάνατο, την ανεργία, την κατάθλιψη της μοναξιάς, την ανυπαρξία οικογενειακών δεσμών, την έλλειψη αλληλεγγύης.

Για παράδειγμα, στο μυθιστόρημά του En finir avec Eddy Bellegueule (2014), ο νεότατος συγγραφέας Édouard Louis (22 ετών) τοποθετεί τους ήρωές του στο περιβάλλον ενός μικρού χωριού της βόρειας Γαλλίας, όπου οι κάτοικοι βιώνουν πολύ άσχημα την ανεργία και τις οικονομικές δυσκολίες, μέσα σε άθλιες κατοικίες, μέσα στην αμάθεια, τα ναρκωτικά, τον αλκοολισμό, την οικογενειακή βία. Νομίζεις πως διαβάζεις Εμίλ Ζολά! Όμως το στοιχείο που κάνει τον συγγραφέα να ξεχωρίζει είναι ότι ο δικός του ήρωας, ο Έντι, επαναστατεί ενάντια στο περιβάλλον προέλευσής του, που τον απορρίπτει επειδή είναι διαφορετικός: έχει γυναικεία γούστα, δεν αγαπά το φούτμπολ, απεχθάνεται τη βία. Η διαδρομή του, αν και δύσκολη, φέρνει ελπίδα: ο Έντι θα καταφέρει να κάνει λαμπρές σπουδές, να αλλάξει οριστικά ζωή. Είναι μια σχεδόν αυτοβιογραφική μαρτυρία που δίνει κουράγιο και δείχνει την ευτυχή έξοδο από την αθλιότητα. Ο Édouard Louis πήρε τον Μάρτιο του 2014 το βραβείο Pierre Guénin, που έχει θεσπιστεί για την καταπολέμηση του ρατσισμού κατά των ομοφυλοφίλων και υπέρ της ισονομίας.

Ένα άλλο ξεχωριστό παράδειγμα στη γαλλική λογοτεχνία της κρίσης προβάλλει ένα επίσης καυτό κι επίκαιρο ζήτημα: την αριθμητική αύξηση των μουσουλμάνων στη Γαλλία. Πρόκειται για το νέο μυθιστόρημα του διάσημου κι ανατρεπτικού Γάλλου συγγραφέα Michel Houellebecq Soumission, με θέμα μια υποθετική «ισλαμοποίηση» της Γαλλίας με την εκλογή μουσουλμάνου στην προεδρία της Γαλλικής Δημοκρατίας! Εδώ το μυθιστόρημα δίνει την εικόνα της κρίσης σε πολιτική και θρησκευτική διάσταση.

Οι «συγγραφείς της κρίσης» δεν ανήκουν στο εκδοτικό κατεστημένο, είναι λογοτέχνες που σκύβουν στα προβλήματα της καθημερινότητας που προξένησε η κρίση, και όχι μόνο. Είναι δύσκολο να βάζεις ποίηση και χιούμορ στη θλίψη, την απελπισία, το θάνατο, την ανεργία, την κατάθλιψη της μοναξιάς, την ανυπαρξία οικογενειακών δεσμών, την έλλειψη αλληλεγγύης. Απαιτεί ιδιαίτερη ευαισθησία, τόσο κοινωνική όσο και συναισθηματική, αλλά και βάθος σκέψης μια ιστορία που συμβαίνει σε ένα κοινότοπο περιβάλλον, χωρίς λάμψη, όπου οι ήρωες κινούνται στα όρια μιας μη προνομιούχου κοινωνίας, που αντιμετωπίζουν υπαρκτά αδιέξοδα και βιώνουν καταστάσεις που έχουμε να δούμε από το τέλος του Β' Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι προβλήματα που προκάλεσε η κατεστραμμένη οικονομία πολλών χωρών, ο πόλεμος, η κοινωνική αναλγησία και ο σημερινός τρόπος ζωής, που έχει ως αποτέλεσμα την αποξένωση και τον ανελέητο ανταγωνισμό στον εργασιακό χώρο. Ωστόσο, οι ήρωες αυτοί αγωνίζονται με όπλα τους την ανθρωπιά και την αλληλεγγύη, αλλά και την επίγνωση ότι ο σεβασμός στην ανθρώπινη αξιοπρέπεια σώζει από τη μιζέρια και συχνά οδηγεί στην έξοδο από το τούνελ.

Αυτός ο λογοτεχνικός ρεαλισμός, που δείχνει ωστόσο ότι υπάρχει ελπίδα, είναι κάτι πολύτιμο για το αναγνωστικό κοινό. Οι «συγγραφείς της κρίσης» φέρνουν δροσερή πνοή στην εκδοτική αρένα του μυθιστορήματος, δείχνουν τον άλλο δρόμο για να πεις αλήθειες και με τη φαντασία και την τόλμη τους αποδεικνύουν πως η τρυφερότητα μπορεί να είναι πιο αποτελεσματική κι από την πιο καλοστημένη ίντριγκα ενός glamorous μυθιστορήματος και πως «οι ήρωες της διπλανής πόρτας» μπορεί να είναι πιο απολαυστικοί, γιατί είναι αληθινοί.

Αντιπροσωπευτικό παράδειγμα συγγραφέα των «ηρώων της διπλανής πόρτας» είναι η Γαλλίδα Μπαρμπαρά Κονσταντίν. Τα βιβλία της αποπνέουν αυτό το θετικό συναίσθημα, τη γενναιοδωρία και τη ζεστασιά που αρέσει πολύ στο γαλλόφωνο κοινό, όπως δείχνουν τα χιλιάδες αντίτυπα των πωλήσεων και η θετική κριτική. Με γραφή φυσική αλλά και επιμελημένη, η Κονσταντίν, κόρη του πάλαι ποτέ διάσημου ηθοποιού Eddie Constantine, ξεδιπλώνει τις ιστορίες των ταπεινών ηρώων της σε έναν μικρόκοσμο που επιτρέπει στον αναγνώστη να φανταστεί ελεύθερα τις καταστάσεις που ζουν, μέσα από σύντομα κεφάλαια με μυστηριώδεις κι αστείους τίτλους, ποιητικούς ωστόσο κι απόλυτα απολαυστικούς. Ιδιαίτερα στο μυθιστόρημά της Και μετά, η Πωλέτ... (Εκδ. Στερέωμα – Σιόλα/Αλεξίου, 2014) βλέπουμε να διασταυρώνονται ήρωες όλων των ηλικιών σε μια φάρμα της γαλλικής επαρχίας, όπου άνθρωποι και ζώα συνυπάρχουν αρμονικά στη φύση, παρά τις διαφορετικές καταστάσεις του καθενός. Ο τρόπος που πλέκεται το νήμα της ιστορίας μάς φέρνει στον νου αγροτικό κοινόβιο των ουτοπιστών του 19ου αιώνα, μοιραίο αποτέλεσμα –σήμερα– της οικονομικής κρίσης αλλά και της κοινωνικής, που φέρνει εντέλει τους ανθρώπους κοντά, και με τη δυνατότητα να ζήσει ο καθένας το όνειρό του περιστοιχισμένος από ζεστασιά κι αλληλεγγύη, απαραίτητα συστατικά της ευτυχίας. Το χιούμορ κι η συγκίνηση περισσεύουν σε αυτό το μυθιστόρημα όπου οι ήρωες βιώνουν ωστόσο προσωπικά δράματα, δυσκολίες, μοναξιά. Με μαγικό τρόπο η Μπαρμπαρά Κονσταντίν κλέβει τις καρδιές των αναγνωστών μέσα από αυτό το μυθιστόρημα, που ο τίτλος του παραπέμπει στο ομώνυμο τραγούδι του Ιβ Μοντάν. Για το μυθιστόρημά της αυτό η συγγραφέας τιμήθηκε στη Γαλλία το 2012 με το βραβείο Μarguerite Audoux.

Σε ένα άλλο βιβλίο της, με τίτλο Tom, petit Tom, tout petit homme, Tom, η Μπαρμπαρά Κονσταντίν έχει επιλέξει ως ήρωα ένα αγόρι 11 ετών, τον Τομ, ο οποίος βιώνει –μέσα σε ένα σαραβαλιασμένο τροχόσπιτο όπου ζει με τη νεότατη μητέρα του, Τζος– τη μοναξιά και την εγκατάλειψη από την ίδια αυτή μητέρα, που τον παρατάει κάθε τόσο για να ζήσει τη ζωή της. Ο μικρός Τομ αναγκάζεται να κλέβει λαχανικά και φρούτα από τα γειτονικά περιβόλια για να επιβιώσει. Η γνωριμία του όμως με μια γηραιά κυρία 93 ετών θα αλλάξει ριζικά τη μελαγχολική ζωή του. Κι εδώ η ατμόσφαιρα που δημιουργεί η συγγραφέας είναι αριστουργηματικά απλή κι ανθρώπινη, ενώ η θεματολογία παραπέμπει πάντα σε μια κοινωνία σε κρίση σε πολλαπλά επίπεδα. Οι ήρωές της, ωστόσο, αντιστέκονται κι επιβιώνουν μέσα από καταστάσεις που μοιάζουν ζοφερές.

Όλα αυτά τα παραδείγματα λογοτεχνικής παραγωγής αντικατοπτρίζουν τις παντός είδους σύγχρονες κρίσεις. Αξίζει να σκύψουμε σε αυτού του είδους τη λογοτεχνία, να τη διαβάσουμε και ν' αφουγκραστούμε τις ιστορίες ηρώων που ζουν στη βουή και στην αντάρα του κόσμου τούτου. Η πάλη για την επιβίωση δεν έχει πάψει, το αντίθετο, είναι μπροστά στα μάτια μας και οφείλουμε να τη γνωρίζουμε.

Twitter