Βασίλης Βασιλικός: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
«Να γράφετε, διότι διά της τριβής παράγεται θερμότης».
Ο Βασίλης Βασιλικός σκιαγραφεί τη μεταπολεμική Ελλάδα καταγράφοντας αλλά και μυθοποιώντας το κοινωνικό και ανθρωπολογικό γίγνεσθαι της εποχής.
Στα έργα του συχνά οι ήρωές του αρνούνται να συμβιβαστούν με τους κανόνες που προϋποθέτει η οικονομική και κοινωνική τους κατάσταση. Μια τέτοια στάση βοηθά τον αναγνώστη να συνειδητοποιήσει καλύτερα τους μηχανισμούς εξουσίας και καταπίεσης, οι οποίοι προσπαθούν να μείνουν κρυμμένοι στο σκοτάδι μιας σκόπιμης παραπλάνησης.
H πολιτική σκέψη, συνεπώς, διαδραματίζει τον μεγαλύτερο ρόλο στο έργο του, εκφράζοντας την πρόθεση του μοναχικού ατόμου να μην υποταχθεί στους κατεστημένους θεσμούς. Η επανέκδοση των δύο τόμων με τον τίτλο 8½, της Διήγησης του Ιάσονα, αλλά και του Ζ, έκανε επιτακτική την ανάγκη να προσεγγίσουμε το συγγραφέα και να συνομιλήσουμε μαζί του.
Ερ.: Είναι αλήθεια πως ο Δημήτρης Δεσποτίδης σάς παρότρυνε να γράψετε το μυθιστόρημα Ζ;
Απ.: Ο Δημήτρης Δεσποτίδης μού έφερε όλο το προανακριτικό υλικό στο σπίτι μου φωτοτυπημένο –δυο μικρά καμιόνια δηλαδή–, για να γράψω το Ζ. Εγώ, μη μπορώντας να το γράψω για τρία χρόνια, έγραψα την Απολογία του Ζ, η οποία κυκλοφόρησε για πρώτη φορά το 2005.
Ερ.: Τι σήμαινε ο τίτλος Ζ;
Απ.: Οι τοίχοι της Αθήνας ήταν γεμάτοι με «Ζ» την εποχή εκείνη. Ο αρχικός τίτλος του βιβλίου ήταν Ο Λαμπράκης ζει, αλλά επειδή το βιβλίο κατέληξε να μην έχει πια τα πραγματικά ονόματα, έγινε Ζ με το άρθρο «ο» μπροστά όποτε αναφερόταν στο όνομα «Λαμπράκης».
Ερ.: Από ό,τι γνωρίζω, αρχίσατε να συλλέγετε υλικό για το μυθιστόρημα και κάποια στιγμή κάνατε την αρχή. Πόσο διάστημα σας πήρε για να γράψετε το μυθιστόρημα;
Απ.: Ύστερα από τρία χρόνια κυοφορίας, μόλις βρήκα την πρώτη φράση του βιβλίου, «Ο στρατηγός κοίταξε την ώρα…», το μυθιστόρημα γράφτηκε σε 21 μέρες.
Ερ.: Ποιοι ήταν αυτοί που το πρωτοδιάβασαν και τι σας είπαν όταν το ανέγνωσαν;
Απ.: Ένας και μοναδικός ήταν ο πρώτος που το διάβασε. Ο φίλος μου και κριτικός λογοτεχνίας και μετέπειτα καθηγητής στο ΑΠΘ, πρόσφατα χαμένος, ο Παναγιώτης Μουλλάς, μου είπε: «Βασίλη, αν το βγάλεις με τα πραγματικά ονόματα, πας φυλακή». Έτσι εφηύρα το Τζουράσικ Παρκ (μαστοδοντόσαυρους, τυραννόσαυρους, νυκτοπίθηκους κτλ.), τριάντα χρόνια πριν από την ομότιτλη ταινία.
Στον Δημήτρη Δεσποτίδη διάβασα μόνο το κεφάλαιο «Ένα τρένο σφυρίζει μες στη νύχτα» στον νεοσύστατο εκδοτικό οίκο «Θεμέλιο» και τον πήραν τα κλάματα.
Ερ.: Στην πρώτη έκδοση δε χρησιμοποιήσατε τα πραγματικά ονόματα των πρωταγωνιστών. Στην τελευταία επανέκδοση, από τις εκδόσεις Διόπτρα, ποιες ήταν οι αλλαγές που κάνατε;
Απ.: Καμία.
Ερ.: Όταν κυκλοφόρησε το βιβλίο, ποια ήταν η απήχησή του στο αναγνωστικό κοινό;
Το πρώτο μέρος του βιβλίου, «Ένα βράδυ του Μάη», αποτελούμενο από 220 σελίδες, δημοσιεύτηκε σε έξι συνέχειες στο εβδομαδιαίο περιοδικό Ταχυδρόμος, το οποίο διηύθυναν η Λένα και ο Γιώργος Π. Σαββίδης. Το περιοδικό κέρδισε 6.000 νέους αναγνώστες στις έξι βδομάδες όπου δημοσιευόταν το Ζ. Κριτική δεν πρόλαβε να υπάρξει εκτός από μία του Γ. Ν. Άμποτ στο περιοδικό Νέα Εστία της 5ης Απριλίου 1967. Η κριτική χαρακτήριζε αναξιόπιστο το βιβλίο στο σύνολό του, με αφορμή «Τα σύκα που δεν ωριμάζουν τον Μάιο». Πρόσφατα, στο τελευταίο τεύχος του περιοδικού Μανδραγόρας ανακαλύφθηκε και μια κριτική του Γιάννη Δάλλα με το ψευδώνυμο Ελευθ. Χωρίτης, με τίτλο «Ο φάκελος “Ζ”», που προοριζόταν για το τεύχος 38 του περιοδικού Ενδοχώρα, το οποίο όμως δεν πρόλαβε να κυκλοφορήσει λόγω της δικτατορίας· η κριτική αυτή του Δάλλα είναι απαξιωτική του Ζ.
Ερ.: Η δικτατορία το απαγόρευσε. Θα πίστευε κανείς ότι άλλο μυθιστόρημα θα ξεχνιόταν, ωστόσο το δικό σας όχι μόνο άρχισε ανοδική πορεία, αλλά και μεταφράστηκε σε πολλές γλώσσες. Ποιο ήταν το στοιχείο που το βοήθησε να αγκαλιαστεί από τους Ευρωπαίους;
Απ.: Η δικτατορία που συνέβη στη χώρα μας, την 21η Απριλίου του 1967.
Ερ.: Ο Κώστας Γαβράς το διάβασε και του άρεσε. Από εκεί και πέρα πώς φτάσαμε στο να γυριστεί η ταινία;
Απ.: Στον Κώστα Γαβρά το έδωσε ο αδελφός του ο Αποστόλης –που υπηρετήσαμε μαζί στο στρατό– δέκα μέρες πριν από το πραξικόπημα.
Του άρεσε, όταν γνωριστήκαμε κατόπιν, αλλά αποφάσισε να το γυρίσει ταινία μετά το πραξικόπημα.
Ερ.: Η ταινία Ζ είναι εξαιρετική. Αν και την έχω δει τρεις φορές, κάθε φορά ανακαλύπτω και νέα στοιχεία που δεν τα είχα προσέξει. Είναι λοιπόν η ταινία διαχρονική ή, θα έλεγα, κλασική;
Απ.: Κλασική δεν ξέρω, διαχρονική όμως σίγουρα, διότι τόσα χρόνια μετά «δεν απέκτησε καμιά ρυτίδα», όπως λεν οι Γάλλοι. Αιτία γι’ αυτό είναι δύο πράγματα: τα πολλά προσωπικά στοιχεία του σκηνοθέτη, που, καθότι Έλληνας, εισχώρησαν στο έργο του, και δυστυχώς η παγκόσμια επικαιρότητα, η οποία κρατάει το μήνυμα της ταινίας ενεργό. Στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης φέτος, θα δούμε και την ινδική εκδοχή του Ζ, με τον τίτλο Shangai.
Ερ.: Όταν έμενα στην Αγγλία αλλά και στη Γερμανία, οι περισσότεροι είχαν δει την κινηματογραφική μεταφορά του Ζ που πραγματοποίησε ο Γαβράς. Αυτό το γεγονός δεν απογείωσε το μυθιστόρημά σας;
Απ.: Φυσικά και η ταινία απογείωσε όπως λέτε το βιβλίο, γιατί οι θεατές ήθελαν να μάθουν περισσότερες λεπτομέρειες για το γεγονός, οπότε έγιναν αναγκαστικά αναγνώστες. Ο Ζορμπάς και το Ζ είναι ανάμεσα στα 1.000 βιβλία που πρότεινε πρόσφατα στους αναγνώστες της η αγγλική εφημερίδα The Guardian [«1000 novels everyone must read», 21/1/2009].
Ερ.: Ζορμπάς και Ζ. Δύο κινηματογραφικές ταινίες, δύο μυθιστορήματα που έγιναν παγκόσμια μπεστ σέλερ. Υπάρχουν όμως ανάλογα ελληνικά μυθιστορήματα που θα μπορούσαν να είχαν την ίδια προώθηση ή καλύτερη τύχη στο εξωτερικό;
Απ.: Φυσικά υπάρχουν, αλλά πρέπει πρώτα να γίνουν καλές ταινίες, και οι Έλληνες σκηνοθέτες, πλην δύο ή τριών εξαιρέσεων, δεν είναι φιλαναγνώστες. Το μόνο ελληνικό μυθιστόρημα που δε χρειάζεται να γίνει σενάριο και μπορεί να γυριστεί πλάνο με πλάνο ακολουθώντας παράγραφο την παράγραφό του είναι ο Χρήστος Μηλιώνης του Παπαδιαμάντη.
Ερ.: Πώς αισθάνεται ένας συγγραφέας όπως εσείς που είναι γνωστός και έχει διαβαστεί από χιλιάδες αναγνώστες;
Απ.: Αισθάνομαι καλά μόνο όταν με πληρώνουν οι εκδότες για τα πωληθέντα αντίτυπα.
Ερ.: Πριν από λίγο καιρό επανεκδόθηκε, από τις εκδόσεις Γκοβόστη, και το μυθιστόρημα Η διήγηση του Ιάσονα με ένα δεύτερο σκέλος που δεν υπήρχε στην πρώτη έκδοση του 1953: τις Αναμνήσεις από τον Χείρωνα. Ποιες μνήμες είναι συνδεδεμένες από την πρώτη έκδοση μέχρι τη σημερινή επανέκδοση;
Απ.: Χαίρομαι που ανταμώσανε τα δύο, Η διήγηση του Ιάσονα και οι Αναμνήσεις από τον Χείρωνα, χάρη στην επιμέλεια του βιβλίου από τον Θανάση Αγάθο. Μου άρεσαν πολύ, καθώς τα ξαναδιάβασα έπειτα από εξήντα χρόνια.
Ερ.: Τους πρώτους μήνες του 2012 επανεκδόθηκαν σε δύο τόμους, με τον τίτλο 8½, παλιά βιβλία σας τα οποία είχαν πρωτοεκδοθεί στο διάστημα 1968-1973. Ποιος ήταν ο σκοπός της επανέκδοσής τους;
Απ.: Τα βιβλία αυτά είχαν κυκλοφορήσει μόνο εκτός Ελλάδας, στα χρόνια 1968-1973. Η σημερινή έκδοση σε δύο τόμους από τις Εκδόσεις Παπαζήση ουσιαστικά είναι η πρώτη έκδοση στον τόπο μας. Πρόκειται για 12 βιβλία τα οποία ο επιμελητής της έκδοσης και συγγραφέας Κώστας Καλφόπουλος επιμελήθηκε και κατέταξε όχι με τη χρονολογική σειρά συγγραφής τους, αλλά με τη θεματική τους αλληλουχία. Αυτά τα 12 βιβλία αποτελούν εξάλλου και τον καμβά στον οποίο ο Δημήτρης Χατζής φιλοτέχνησε το εξαιρετικό του Διπλό βιβλίο· γι’ αυτό και μερικοί τίτλοι κεφαλαίων του βιβλίου του αποτελούν τίτλους των δικών μου αυτοτελών τομιδίων, τα οποία του έστελνα στη Βουδαπέστη, όπου κατοικούσε.
Ερ.: Ο εκδοτικός οίκος 8½ ιδρύθηκε από εσάς και είχε ως σκοπό να βρουν στέγη κάποια δικά σας γραπτά. Αλήθεια, από πού προήλθε η επωνυμία 8½;
Απ.: Οι Εκδόσεις 8½ προέρχονται ως επωνυμία από την ομότιτλη ταινία του Φελίνι, όπου η υπαρξιακή κρίση του πρωταγωνιστή Μαρτσέλο Μαστρογιάνι γίνεται υπαρξιακή κρίση του εξόριστου συγγραφέα που βρίσκεται πίσω από τον περιπλανώμενο «Πλανόδιο πλασιέ» των 12 βιβλίων· είμαι πολύ ευτυχής που, ύστερα από 45 χρόνια εξορίας, τα βιβλία μου αυτά επαναπατρίστηκαν, δηλαδή επέστρεψαν στη γλώσσα στην οποία γράφτηκαν.
Ερ.: Πώς αισθάνεστε όταν οι αναγνώστες ανταποκρίνονται και αγοράζουν τα μυθιστορήματά σας;
Απ.: Τους ευχαριστώ από καρδιάς.
Ερ.: Τι θα συμβουλεύατε τους νέους συγγραφείς;
Απ.: Να γράφουν, διότι διά της τριβής παράγεται θερμότης.
