Το αμετάφραστο στην ελληνική γλώσσα, μέχρι πρόσφατα, μεσαιωνικό αριστούργημα του Τζέφρυ Τσώσερ (1342-1400) Οι ιστορίες του Καντέρμπερυ συμπεριλαμβάνεται ανάμεσα στα 100 καλύτερα λογοτεχνικά έργα όλων των εποχών.

Την κατάταξη έκαναν πριν από λίγα χρόνια εκατό συγγραφείς από 54 χώρες κι ανάμεσα στα έργα αυτά –ενδεικτικό της σημασίας– συμπεριλαμβάνονται από την Ελλάδα μόνο η Οδύσσεια και η Ιλιάδα του Ομήρου, η Μήδεια του Ευριπίδη, ο Οιδίπους Τύραννος του Σοφοκλή και ο πολύ νεότερος Ζορμπάς του Καζαντζάκη. Κατά καιρούς για διδακτικούς σκοπούς, αφού ο Τσώσερ αποτελεί μέρος της διδακτέας ύλη στα πανεπιστήμια κλασικής κατεύθυνσης, αλλά και για τη λογοτεχνική γνωριμία με τον συγγραφέα, έχουν αποδοθεί στα ελληνικά αποσπάσματα ή μεμονωμένες ιστορίες του έργου, όμως ποτέ δεν έχει μεταφραστεί ολόκληρο όπως τώρα, που κυκλοφορεί με επιτυχία σε μετάφραση Δημοσθένη Κορδοπάτη από τις Εκδόσεις Μελάνι.

Άδικο για ένα περίφημο βιβλίο, που μάλλον ιδρύει την αγγλική λογοτεχνία, που προετοιμάζει την αποδοχή του σαιξπηρικού ύφους, που αναποδογυρίζει τη συμβατικότητα μιας κοινωνίας, που τολμά σε πολύ επικίνδυνους μεσαιωνικούς καιρούς να σατιρίζει, να κρίνει, να περιγράφει και να τοποθετεί στο ύψος ή στην ευτέλειά τους πρόσωπα-ιδιότητες, σκιαγραφώντας στην πραγματικότητα ελεύθερα την ανθρώπινη ψυχή στο ήθος και στην παγαποντιά της, στο μεγαλείο και στη μικρότητά της. Τις ιστορίες διηγούνται τριάντα διαφορετικοί (σε κοινωνική τάξη κι επαγγελματική ιδιότητα, για παράδειγμα ιππότης, φοιτητές, μυλωνάς, ηγουμένη, δικηγόρος, πλοίαρχος, πωλητής συγχωροχαρτιών, επιστάτης, μάγειρας, θεολόγος, έμπορος κ.ά.) προσκυνητές, πηγαίνοντας από το Λονδίνο στο Καντέρμπερυ για να τιμήσουν το λείψανο του αρχιεπισκόπου Τόμας Μπέκετ, δολοφονημένου διακόσια χρόνια νωρίτερα από τέσσερις ιππότες, επειδή εναντιώθηκε στον βασιλιά Ερρίκο Β'. Μαζί τους ταξιδεύει και ο Τσώσερ.

Για να ελαφρύνουν τον κόπο του μακρόχρονου κι επίπονου ταξιδιού, δέχονται την πρόσκληση ενός ιδιόμορφου διαγωνισμού, ένας ένας στη σειρά κάθε βράδυ να ιστορήσουν από δυο περιστατικά στον πηγεμό και δυο στον ερχομό, και ο νικητής του καλύτερου να αναδειχθεί με την επιστροφή τους στο Λονδίνο. Έτσι, με πρόσχημα τους διαφορετικούς χαρακτήρες και τα κοινωνικά στρώματα, με οξυδέρκεια, χιούμορ και συμπάθεια, με συντομία, σαφήνεια, στέρεη δομή, με ανάλαφρες διηγήσεις για να μη γίνονται βαρετές, δίνεται η ευκαιρία στον δημιουργό τους σε πολλούς τόνους (σάτιρα, ειρωνεία, διδαχή, λυρισμό) να φωτίσει τη ζωή μιας εποχής (14ος αι.), αλλά κυρίως να καταδείξει τόσο το υλικό που εκφράζει, όσο και την πνοή που υποκινεί την ανθρώπινη δράση, κοινή σε όλες τις φυλές κι εθνότητες, ανυπότακτη στις όποιες εξουσίες και συμβατικότητες, αναλλοίωτη μέσα στον χρόνο. Στη λογοτεχνία, από τα βασικά χαρακτηριστικά του μεγαλοφυούς έργου είναι να γίνεται παγκόσμια κατανοητό και να παραμένει ζωντανό κι επίκαιρο. Δεν είναι τυχαίο ότι περίπου πεντακόσια χρόνια μετά (1972) ο Παζολίνι επιλέγει ιστορίες του Καντέρμπερυ και του Δεκαήμερου του Βοκκάκιου (έργο που μαζί με τη Θεία Κωμωδία του Δάντη επηρέασαν τον Τσώσερ) για να περάσει τη σκληρή, ανατρεπτική κριτική και τα πολιτικά του μηνύματα στην εποχή μας.

Πρόκειται για έργο δικαιολογημένα φημισμένο, που ευτύχησε στη μετάφραση, δουλειά πολύ δύσκολη. Ο Τσώσερ γράφει σε μεσαιωνικά αγγλικά (απότοκη γλώσσα της αρχαίας σαξονικής, με επιρροές κυρίως νορμανδικές και αρκετές σκανδιναβικές και γερμανικές – τα κέλτικα). Η απόδοση των «ιστοριών» βασικά είναι έμμετρη (έχουμε 24 νουβέλες –22 σε στίχους και 2 σε πεζό λόγο–, από τις οποίες οι 21 είναι ολοκληρωμένες και οι 3 ημιτελείς, μαζί με έναν πρόλογο του συγγραφέα), όπου χρησιμοποιούνται διάφορες ποιητικές μορφές (ηρωικά ομοιοκατάληκτα δίστιχα, πλεχτές ομοιοκατάληκτες επτάστιχες και οκτάστιχες στροφές) ανάλογα με τον αφηγητή, για να αποδώσουν την πνευματική του διαφορά με τους υπόλοιπους. Σε αυτό το έργο αναπτύσσεται πρώτη φορά το αγγλικό (σαιξπηρικό) σονέτο –ιαμβικό πεντάμετρο– και εμφανίζεται η διαφοροποίησή του από το ιταλικό σονέτο – ιαμβικό εντεκάμετρο. Υπάρχουν ακόμα πλούσιες αναφορές σε αστρολογικές γνώσεις, σε μύθους, παραδόσεις, θρύλους από άλλους πολιτισμούς, ήθη, έθιμα και συμπεριφορές που συνθέτουν στο σύνολό τους μιαν ειδική εποχική ατμόσφαιρα, όμως πολύ έξυπνα αποκαλύπτουν τη δυνατότητα η αλήθεια να εκφράζεται με πολλούς τρόπους και να έχει διαφορετικές όψεις. Η μεταφορά όλων αυτών σε μια άλλη γλώσσα, χωρίς να αποχυμωθούν, μοιάζει με την προσπάθεια να χωρέσεις το αδύνατο στο μεταφραστικό μπουκάλι.

Ο Δημοσθένης Κορδοπάτης πιστεύω ότι καταφέρνει έναν άθλο, που δύσκολα θα επαναληφθεί. Κερδίζει τη μάχη, επειδή τον απασχολεί να μεταφέρει το άρωμα κι όχι το σχήμα του πράγματος. Κρατά το λεπτό που κάνει κάθε λογοτέχνημα να υπάρχει. Επιλέγει συνειδητά να αποδώσει σε πεζό λόγο τις ιστορίες, για να μη χαθεί στις άπειρες ποιητικές φόρμες, που στο τέλος θα καταντούσαν βαρετές για τον σύγχρονο αναγνώστη. Έχει το χάρισμα και τη γνώση να πιάσει τις απαλές συναισθηματικές, αφηγηματικές και ηθικές αξίες του έργου. Διαθέτει την ικανότητα να τις συνδέσει με τις σημερινές απαιτήσεις ανάγνωσης, την επιτηδειότητα και την παιδεία να μας κάνει να αντιληφθούμε και να γευτούμε την πρωτότυπη ομορφιά. Δίνει ένα κείμενο συμπαγές, προσεγμένο, με ωραία ελληνικά, όμως διακρίνουμε καθαρά πως παρότι πεζό, στο νέο κείμενο υπάρχουν τονικά και ρυθμικά μέτρα, προφανώς σ' έναν ιδιότυπο δεσμό με το αρχικό τους. Η γραφή του είναι προσωπική, με μεγάλη πυκνότητα, ακρίβεια και διαύγεια. Με όλα αυτά αναδεικνύει σε μια καινούργια γλώσσα την κλασική αξία του έργου και αποδεικνύει τη χρησιμότητά του.

Ο Δάντης αμφέβαλλε αν μπορεί ποτέ ένα ποίημα να μεταφραστεί χωρίς να καταστραφεί η πρωτότυπη αρμονία. Εδώ συμβαίνει μια απάντηση στο πώς συντηρείται η γλυκάδα κι η σημαντικότητα του νοήματος.

Η μετάφραση μεταφέρει την ατμόσφαιρα εκείνης της εποχής. Ταυτόχρονα, το ύφος των ευγενικών ελληνικών του Δημοσθένη Κορδοπάτη, ανάλογα με την πνευματικότητα των ηρώων, αλλάζει κι αυτό ανεπαίσθητα, όμοια υπόκωφο κύμα, ξεβγάζοντας ως εμάς –με ειρωνεία και σαρκασμό– λαϊκούς και μικροαστούς τύπους, αμαρτωλούς και ενάρετους, σχεδιασμένους έντονα, όλοι τους πάσχοντες στα καθημερινά τους πάθη.

Οφείλω να επισημάνω τις πολλές καίριες σημειώσεις, που συνοδεύουν τη μετάφραση. Είναι σημειώσεις συλλεγμένες με πολλή προσοχή και επιμονή. Προσωπικά θεωρώ ότι μαζί με την εισαγωγή αποτελούν ένα άλλο σημαντικό έργο μέσα στο έργο. Για δυο ισάξιους λόγους. Πρώτα, διευκολύνουν την κατανόηση πλήθους αναφορών, που αλλιώς θα άφηναν σκοτεινούς και ξένους αρκετούς τόπους ανάγνωσης, και ενισχύουν την ατμοσφαιρικότητα των αφηγήσεων. Δεύτερον, μαρτυρούν το βάρος του έργου, τη σύνδεση και πρωτοτυπία του με την παγκόσμια λογοτεχνία, φανερώνουν την πλατιά αναγεννησιακή γνώση του Τσώσερ (μιλούσε ιταλικά, λατινικά, γαλλικά) και το κέρδος ενός δημιουργού από τη σχέση του με τη ζωή (πολέμησε, αιχμαλωτίστηκε, απελευθερώθηκε, εργάστηκε ως διπλωμάτης, τελωνειακός, ειρηνοδίκης, συντηρητής κτιρίων και βοηθός δασάρχη).

Είναι μια μετάφραση υπόδειγμα στο σύνολό της, πιλοτική τολμώ να πω, που απαίτησε αφιέρωση κι αγάπη χρόνων, που διακρίνεται για το θάρρος, για την παιδεία και για τη δεινότητά της.

Οι ιστορίες του Καντέρμπερυ
Τζέφρυ Τσώσερ
μετάφραση: Δημοσθένης Κορδοπάτης
Μελάνι
480 σελ.
Τιμή € 18,00

Twitter