Fernando Pessoa: «Τα ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος»
Ας υποθέσουμε πως δεν έχουμε πει τίποτα για τα εκατόν είκοσι έξι ετερώνυμα του Φερνάντο Πεσσόα, ήτοι για τα «άλλα» ονόματα με τα οποία παρουσιάζεται ο μεγάλος Πορτογάλος ποιητής. Και ας υποθέσουμε ότι ο Άλβαρο ντε Κάμπος είναι κάποιος άλλος και όχι μια μάσκα ακόμα που χρησιμοποιεί ο Πεσσόα για ποιήματα που έγραψε σαν άλλος και όχι ως Πεσσόα. Πιάνοντας, επομένως, το νήμα από την αρχή, ο Πεσσόα, με το ετερώνυμο Άλβαρο ντε Κάμπος, ήθελε να εκδώσει τα ποιήματά του, τιτλοφορούμενα Ζωή και έργα του μηχανικού, από τα οποία όμως εξέδωσε λίγα. Ο Πεσσόα πέθανε το 1935, οπότε και το ετερώνυμό του. Δέκα χρόνια μετά, το 1944, έχουμε πλέον την πρώτη έκδοση του έργου, την οποία ακολουθούν και άλλες ακόμη, με αρκετές διαφοροποιήσεις η μία από την άλλη, οφειλόμενες άλλοτε στην αποσπασματική απόδοση των πολύ μεγάλων ποιημάτων, άλλοτε στις παρεμβάσεις, εξομαλύνσεις και λειάνσεις που επιχειρήθηκαν σε δυσανάγνωστες λέξεις ή δύσβατα σημείων των χειρογράφων και άλλοτε δόθηκαν στο κοινό όπως προέκυψαν από τα αποκρυπτογραφημένα ευρήματα των ερευνητών. Την παρούσα έκδοση στα ελληνικά έχει επιμεληθεί η καθηγήτρια Μαρία Παπαδήμα και ακολουθεί την αντίστοιχη στα πορτογαλικά, επιμελημένη από την καθηγήτρια Ρίτα Λόπες, η οποία κυκλοφόρησε στην Πορτογαλία το 2002.
Η έκδοση περιλαμβάνει τις ενότητες: Ο παρακμιακός ποιητής (1913-1914), Ο αισθησιοκρατικός μηχανικός (1914-1922), Ο μεταφυσικός μηχανικός (1923-1930), Ο απόμαχος μηχανικός (1931-1935), όπου παρακολουθούμε τον ποιητή να μετακινείται από το σονέτο, το μέτρο και την ομοιοκαταληξία στον ελεύθερο στίχο και από την αμφιβολία και τη διαπίστωση της αποτυχίας στον μηδενισμό και την απόλαυσή του. Είναι, δηλαδή, μια συλλογή στην οποία δεν βιογραφείται απλώς ο ποιητής, αλλά αυτοαξιολογείται και αυτοϋπονομεύεται ως ποιητής.
Ο Κάμπος είναι ένα πορτρέτο του Πεσσόα, ο οποίος, έχοντας απομυθοποιήσει καθετί που λάμπει, έχοντας προχωρήσει πέρα από κάθε ματαιοδοξία, φέρνει στο φως τις ραφές και τα ξέφτια που κρύβονται πίσω από τη φόδρα.
Ο Άλβαρο ντε Κάμπος έχει, όπως και κάθε γνήσιο ετερώνυμο του Πεσσόα, πλήρες βιογραφικό σημείωμα και χαρακτηριστικά εξωτερικά, ευκρινή και αναγνωρίσιμα, τόσο που θα δυσκολευόταν κανείς να πιστέψει πως πρόκειται για «χάρτινο» ποιητή και μάσκα κάποιου άλλου. Γεννήθηκε στην Ταβίρα στις 15 Οκτωβρίου 1890, ήτοι δύο χρόνια μετά τον Πεσσόα, και εξαφανίστηκε μυστηριωδώς από τη ζωή σαράντα μέρες πριν από τον θάνατο του Πεσσόα, οπότε έκανε την τελευταία του εμφάνιση. Ο παρατηρητικός μελετητής θα βρει στο έργο του Κάμπος τις αντιστοιχίες με τη ζωή του, οι οποίες, εν πολλοίς, συμπίπτουν με αυτές του Πεσσόα, πριν δεχτεί την επίδραση του Καέιρο. Τέτοιες αντιστοιχίες είναι η νοσταλγία των παιδικών χρόνων, τα γενέθλια του Κάμπος που συμπίπτουν με του Πεσσόα και η έντονη δραστηριότητα προς το άλλο φύλο. Σε ό,τι αφορά την Ποίηση, ο Κάμπος κάνει αισθητή την παρουσία του στον λογοτεχνικό και κοινωνικό περίγυρο, δημοσιεύει σε περιοδικά, δίνει συνεντεύξεις, κάνει κριτική στον Πεσσόα, απευθύνεται στον Γουίτμαν για να τον χαιρετίσει και στον Μαρινέτι για να τον καταδικάσει. Είναι άνθρωπος πρωτοποριακός, του αρέσουν οι μηχανές και επομένως είναι υμνητής του φουτουρισμού.
Από τον κατάλογο των αντικειμένων που επαναλαμβάνονται στην ποίησή του και τον οποίο συνέθεσε ο Αντόνιο Ταμπούκι, η Παπαδήμα συμπεραίνει πως πρόκειται για ποιητή πρωτοποριακό, μπλαζέ, δανδή, ειρωνικό, σκερτσόζο, αλλά και «ένα πρόσωπο που δημιουργεί μυθοπλασία, ένα λογοτεχνικό πρόσωπο που δημιουργεί με τη σειρά του λογοτεχνία». Και το σπουδαιότερο: «Ο Κάμπος είναι περισσότερο από ένα πορτρέτο ή μια αυτοανάλυση• είναι ένας στοχασμός, ένα είδος προειδοποίησης: είναι ο Πεσσόα που βλέπει τον εαυτό του ως πρωτοποριακό καλλιτέχνη».
Από το πρώτο σονέτο της ενότητας Ο παρακμιακός ποιητής επιλέγω τους πρώτους και τελευταίους στίχους, που τεκμηριώνουν τις παραπάνω απόψεις: «Σαν με κοιτώ δεν με καταλαβαίνω./ Είναι τόση η μανία να αισθανθώ/ που φορές κινδυνεύω να χαθώ/ απ' τις αισθήσεις μου έξω σαν βγαίνω [...] Είμαι/ ό,τι μου φαίνεται πως είμαι; Είμαι/ στ' αλήθεια ό,τι νομίζω πως θωρώ;/ Μπρος τις αισθήσεις μου ολίγον άθεος είμαι/ δεν ξέρω αν αυτός που είναι εντός μου νιώθει ειμ' εγώ». Στο τετράστιχο που ακολουθεί διαπιστώνουμε το αυτοβιογραφικό στοιχείο: «Παιδί ήμουν κι εγώ όπως όλοι σας μια μέρα./ Γεννήθηκα σε πορτογαλική επαρχία/ γνωρίζω πολύ κόσμο απ' την Αγγλία/ που με περνούν για Άγγλο εκεί πέρα», ενώ στο ακόλουθο από το ίδιο ποίημα μας θυμίζει το παρακμιακό κλίμα των καταραμένων ποιητών, καθώς και τον δικό μας τον Καρυωτάκη στη «Δικαίωσι». Πεσσόα: «Α! τι ωραία στον τάφο να γλιστρήσω με ορμή/ σαν σε καταπακτή μέσα να πέσω εδώ!». Καρυωτάκης: «Τότε λοιπόν αδέσποτο θ' αφήσω/ να βουίζει το τραγούδι απάνωθέ μου/ Τα χάχανα του κόσμου, και του ανέμου/ το σφύριγμα, θα του κρατούν τον ίσο./ Θα ξαπλωθώ, τα μάτια μου θα κλείσω,/ και ο ίδιος θα γελώ καθώς ποτέ μου/ «Καληνύχτα, το φως χαιρέτισέ μου»/ θα πω στον τελευταίο που θ' αντικρίσω./ Όταν αργά θα παίρνουμε το δρόμο,/ η παρουσία μου κάπως θα βαραίνει πρώτη φορά σε τέσσερων τον ώμο/ Ύστερα, και του βίου μου την προσπάθεια/ αμείβοντας, το φτυάρι θα με ραίνει/ ωραία ωραία με χώμα και με αγκάθια». Καθώς επίσης ο Πεσσόα μιλάει για «κωμωδίες στην ψυχή» του και ο Καρυωτάκης «ήταν η ζωή τους, λένε, τραγωδία».
Από την ενότητα Ο αισθησιοκρατικός μηχανικός το απόσπασμα που ακολουθεί επιβεβαιώνει τη φουτουριστική του επιλογή: «Ε, μπετόν αρμέ, τσιμέντο, καινούριες τεχνικές!/ πρόοδος των εξοπλισμών ενδόξως θανατηφόρων!/ Πανοπλίες, κανόνια, μυδραλιοβόλα, υποβρύχια, αεροπλάνα!/ Σας αγαπώ όλους, σαν θηρίο./ Σας αγαπώ σαρκοφαγικά,/ διαστροφικά και καρφώνοντας το βλέμμα/ σ' εσάς, ω πράγματα μεγάλα, κοινά, χρήσιμα, άχρηστα [...]/ Θα μπορούσα να πεθάνω συνθλιμμένος από μια μηχανή/ με το ηδονικό συναίσθημα της παράδοσης μιας γυναίκας όταν την παίρνει ο άντρας».
Από τον Μεταφυσικό μηχανικό επιλέγω σκόρπιους στίχους, ενδεικτικούς της απαισιόδοξης διάθεσης: «Δεν είμαστε τίποτ' άλλο παρά φαντάσματα φαντασμάτων», «Σήμερα, αναπολώντας το παρελθόν,/ δεν βρίσκω παρά εκείνον που δεν υπήρξα», «Μη μου φοράτε το ζουρλομανδύα των τρόπων!/ Μη με κάνετε υποδειγματικό και κατανοητό!/ Μη με σκοτώνετε εν ζωή!», «Τι έγινε το τάσι μου και η αθωότητα;/ Τι έγινε αυτός που έπρεπε να είχα γίνει;/ Και εκτός απ' την επιθυμία της ελευθερίας, της χαράς και του αέρα, τι απέγινα;»
Από τον Απόμαχο μηχανικό επιλέγω την αυτοαμφισβήτηση και τον μηδενισμό: «Και το κρύο που νιώθω επειδή οι ιδέες μου κρυώνουν είναι πιο κρύο απ' αυτές», «Πάνε είκοσι χρόνια!.../ Πώς ήμουν τότε! Σίγουρα ήμουν άλλος.../ Πάνε είκοσι χρόνια, και τα σπίτια δεν ξέρουν τίποτα...», «Τελικά/ τι ζωή έκανα τη ζωή μου;/ Τίποτα».
Ο Κάμπος είναι ένα πορτρέτο του Πεσσόα, ο οποίος, έχοντας απομυθοποιήσει καθετί που λάμπει, έχοντας προχωρήσει πέρα από κάθε ματαιοδοξία, φέρνει στο φως τις ραφές και τα ξέφτια που κρύβονται πίσω από τη φόδρα. Έχει συνειδητοποιήσει πως η «Ιθάκη» είναι φτωχική και είχε σωστά διαγνώσει πως η ποίησή του ήταν ποίηση για μέλλουσες γενιές. Τελικώς, η επιχείρηση Πεσσόα της Μαρίας Παπαδήμα ήταν ένα μεταφραστικός ογκόλιθος που άξιζε τον κόπο και ο Gutenberg πολύ σωστά ανέλαβε την έκδοση.
Τα ποιήματα του Άλβαρο ντε Κάμπος
Fernando Pessoa
μετάφραση: Μαρία Παπαδήμα
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
376 σελ.
Τιμή € 16,00
