Συλλογικό έργο: «Ταξίδι, γραφή, αναπαράσταση» κριτική της Ανθούλας Δανιήλ
Στον συλλογικό τόμο Ταξίδι, γραφή, αναπαράσταση περιλαμβάνεται το εκτεταμένο και πληροφορητικό «Εισαγωγικό σημείωμα» και η «Εισαγωγή» της επιστημονικής επιμελήτριάς του, Ίλιας Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister, η οποία στο βιβλίο αυτό ασχολείται με ένα από τα πολλά αντικείμενα του άμεσου ενδιαφέροντός της, και ίσως με το πιο νέο και συναρπαστικό: το ταξίδι. Ακολουθούν δώδεκα κείμενα από επιφανείς ενασχολούμενους με το είδος, «Κατάλογος εικόνων» και «Ευρετήριο».
Στο εκτενές «Εισαγωγικό σημείωμα», η Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister κάνει αναδρομή στην Ιστορία των ταξιδιωτικών κειμένων και εστιάζει στην ταξιδιωτική γραμματεία των Νέων Χρόνων στον ελληνικό χώρο, που άρχισε το 1920. Η αναφορά σε εκδόσεις και ονόματα είναι μακρά. Επιλέγουμε για την περίσταση την ώθηση που έδωσαν στο είδος ο Shirley Howard και ο Terence Spencer, οι οποίοι εξέδωσαν καταλόγους περιηγητών στην Ανατολική Μεσόγειο. Το 1968 κυκλοφόρησε ο συλλογικός τόμος Περιηγήσεις στον ελληνικό χώρο με προλεγόμενα του Κ. Θ. Δημαρά. Ακολούθησε η έκδοση του Κυριάκου Σιμόπουλου Ξένοι ταξιδιώτες στην Ελλάδα. Στα χρόνια που ακολούθησαν το είδος άνθισε.
Στη στεριά, οι κίνδυνοι δεν ήταν λιγότεροι. Οι δρόμοι που διέσχιζαν την Ανατολή για να φτάσουν στα Βαλκάνια ήταν κακοί και επικίνδυνοι, χωρίς ταχυδρομικούς σταθμούς, άμαξες ή άλλες ανέσεις. Για όλα, φαγητό και κατάλυμα, έπρεπε να φροντίσει μόνος του ο ταξιδιώτης, καθώς και για την προστασία του από αδέσποτους και άγριους σκύλους, κακοκαιρία και ληστές, οι οποίοι πρώτα σκοτώνουν τον ταξιδιώτη κι έπειτα τον λεηλατούν με την άνεσή τους, αν και ισχύει και το αντίθετο. Πρώτα τον λεηλατούν κι έπειτα τον σκοτώνουν. Ως προς το κατάλυμα, αν έβρισκαν, ήταν για ανθρώπους και ζώα μαζί, όπου οι αρουραίοι απειλούσαν τα πάντα – από το κερί μέχρι τα βιβλία.
Η ταξιδιωτική γραμματεία περιλαμβάνει πολλά είδη ταξιδιωτικών κειμένων και ως είδος θεοποιείται. Είναι, ανάμεσα σε πολλά άλλα, τουριστικός οδηγός, γενικές πληροφορίες για τόπους και συνήθειες, επιστημονική έρευνα, μέσο πλοκής στα μυθιστορήματα. Παρά τις δυσκολίες και τον κίνδυνο που ενέχει ένα ταξίδι τους καιρούς εκείνους, για τους παραπάνω λόγους είχε τους πιστούς του και το επιχειρούσαν ο καθένας ανάλογα με τον στόχο του. Στον 18ο αι. το εγχείρημα στην Οθωμανική Αυτοκρατορία εξακολουθούσε να είναι μια επικίνδυνη εμπειρία. Πηγή ο Κρίστοφ Βίλχελμ Λύντεκε, ο οποίος προειδοποιούσε τον ταξιδιώτη για τα προαπαιτούμενα: οπωσδήποτε τουλάχιστον να έχει καλή υγεία και σωματική ρώμη, για να μπορεί να αντέξει τις ταλαιπωρίες, διότι από τα πέντε μέλη της αποστολής στην Αραβία το 1761 μόνο το ένα επέζησε. Στεριά και θάλασσα έχει κινδύνους. Στη θάλασσα, το ταξίδι Μασσαλία-Κωνσταντινούπολη, για παράδειγμα, διαρκούσε 15 με 20 μέρες. Πέρα από τη ναυτία, που διέλυε τον ταξιδιώτη, ήταν και η πείνα, η δίψα, η έλλειψη χώρου πάνω στο πλοίο, ο πνιγμός, επιδημίες, αρπαγή από τους κουρσάρους, θανάτωση ή πώληση του ταξιδιώτη ως σκλάβου. Τα λεβαντίνικα πλοία ήταν επιπλέον και επικινδυνότερα των δυτικών. Στη στεριά, οι κίνδυνοι δεν ήταν λιγότεροι. Οι δρόμοι που διέσχιζαν την Ανατολή για να φτάσουν στα Βαλκάνια ήταν κακοί και επικίνδυνοι, χωρίς ταχυδρομικούς σταθμούς, άμαξες ή άλλες ανέσεις. Για όλα, φαγητό και κατάλυμα, έπρεπε να φροντίσει μόνος του ο ταξιδιώτης, καθώς και για την προστασία του από αδέσποτους και άγριους σκύλους, κακοκαιρία και ληστές, οι οποίοι πρώτα σκοτώνουν τον ταξιδιώτη κι έπειτα τον λεηλατούν με την άνεσή τους, αν και ισχύει και το αντίθετο. Πρώτα τον λεηλατούν κι έπειτα τον σκοτώνουν. Ως προς το κατάλυμα, αν έβρισκαν, ήταν για ανθρώπους και ζώα μαζί, όπου οι αρουραίοι απειλούσαν τα πάντα – από το κερί μέχρι τα βιβλία. «Σεβάστηκαν ευτυχώς τον Οράτιό μου» έγραφε ο Γάλλος έμπορος Πιερ-Ογκυστέν Γκυς.
Με τέτοιους κινδύνους, διερωτάται κανείς γιατί να ταξιδεύουν. Όμως οι λόγοι ήταν σοβαροί: οικονομικό κέρδος, επαγγελματική αναγκαιότητα, θρησκευτική πίστη, πίστη στις αξίες της Αρχαιότητας ή αφοσίωση σε κάποιον επιστημονικό στόχο. Άλλωστε, η διεύρυνση των οικονομικών και πολιτικών σχέσεων της Ευρώπης με την Αυτοκρατορία επέβαλλαν τα ταξίδια και μετέφεραν προϊόντα ένθεν και ένθεν του επικίνδυνου δρόμου: πρώτες ύλες, γούνες, μπαμπάκι, νήματα, λάδι από την Κρήτη, κρασί από την Κύπρο, σιτηρά από την Κριμαία, μετάξι από τη Μ. Ασία, πολυτελή υφάσματα, δαντέλες, είδη μεταλλουργίας από τη Γερμανία, μπαχαρικά, καφές, ζάχαρη από τις αποικίες. Οι έμποροι έχουν προνόμια και οι διομολογήσεις που σύναψε η Γαλλία με την Πύλη ανάγονται στο 1535 με πολιτικές και στρατιωτικές προεκτάσεις. Και το παράδειγμα της Γαλλίας ακολούθησαν και οι άλλες χώρες. Οι ξένοι, όμως, που εγκαθίσταντο στην Αυτοκρατορία είχαν αυστηρές οδηγίες να αποφεύγουν πάσης φύσεως προστριβές που θα μπορούσαν να απειλήσουν τις φιλικές σχέσεις. Αργότερα θα μετακινηθούν και οι λόγιοι με την ανάπτυξη της φιλολογίας, της Ιστορίας της τέχνης και το ενδιαφέρον για τον ισλαμισμό.
Ο χώρος της Αυτοκρατορίας ως τόπος εξωτικός ενέπνευσε πολλούς λογοτέχνες. Η σοφή Ανατολή και η δημοκρατική Ελλάδα έγιναν τόπος πολλών ουτοπιών. Ο Καντίντ του Βολταίρου έγινε ευτυχισμένος καλλιεργώντας έναν κήπο στην Κωνσταντινούπολη, ενώ ο Αρτινγκέλο του Βίλχελμ Χάινζε ίδρυσε μια ιδανική κοινότητα στην Πάρο. Ανάλογα με τις πολιτικές αλλαγές διαμορφώνονται και τα κείμενα. Ο Υπερίων του Χέλντερλιν εγκαταλείπει την Αυτοκρατορία για να ξεφύγει από την καταπίεση του δεσποτισμού.
Από τα μέσα του 19ου αι., η ταξιδιωτική λογοτεχνία άρχισε να γίνεται περισσότερο επιστημονική, με πηγή της την αντίστοιχη του 18ου αιώνα. Πληροφορίες για ταξίδια στους Άγιους Τόπους και τους θρησκευτικούς ηγέτες έχουμε από τον Σωβέρ Λουζινιάν, ο οποίος διέσχισε την περιοχή της Μεσογείου ταξιδεύοντας πάλι και πάλι από τόπο σε τόπο, αρματώνοντας καράβι και μεταφέροντας προσκυνητές και εμπορεύματα. Τις εντυπώσεις του κατέγραψε σε δύο τόμους με πληροφορίες οικονομικού και πολιτικού ενδιαφέροντος.
Από τα κείμενα του βιβλίου, για την περίσταση θα επιλέξω τα «Δίκτυα πληροφόρησης» του Δημήτρη Δολαψάκη, ο οποίος αναφέρεται στον λόγιο Πιερ-Ωγκυστέν Γκυς, ο οποίος παρέχει πολλές πληροφορίες για ποικίλες εκφάνσεις του ελληνικού βίου, οφειλόμενες στην αρχαιομάθειά του και στη λογοτεχνική ικανότητά του, με συχνές αναφορές στον Όμηρο και τις γαλλικές μεταφράσεις Ιλιάδας και Οδύσσειας. Στο περιβάλλον του ανήκουν διπλωμάτες, έμποροι, λόγιοι, επιστήμονες και όλοι συνιστούσαν δίκτυα επικοινωνίας.
Το βιβλίο κοσμείται από γκραβούρες, είναι απολαυστικό, παρέχει πολλές πληροφορίες και διαβάζεται με πολύ ενδιαφέρον.
Ταξίδι, γραφή, αναπαράσταση
Μελέτες για την ταξιδιωτική γραμματεία του 18ου αιώνα
Γιάννης Καραχρήστος, Βασίλειος Τσακίρης, Βασίλειος Ν. Μακρίδης, Δημήτρης Δολαψάκης, Πίτσα Τσάκωνα, Μαρία Κωσταρίδου, Χαράλαμπος Μηνάογλου, Leonora Navari, Σοφία Παπαϊωάννου, Μαίρη Ρούσσου-Sinclair, Δημήτρης Δημητρόπουλος, Χαράλαμπος Γ. Χοτζάκογλου, Αριάδνη Μουταφίδου
επιστημονική επιμέλεια: Ίλια Χατζηπαναγιώτη-Sangmeister
Πανεπιστημιακές Εκδόσεις Κρήτης
544 σελ.
Τιμή € 25,00
