Fernando Pessoa: «Ηρόστρατος – Η Αναζήτηση της Αθανασίας»
Εν αρχή ο Ηρόστρατος. Επεδίωξε την αθανασία και για να την αποκτήσει έβαλε φωτιά στον ναό της Αρτέμιδος, στην Έφεσο, και έτσι έμεινε στη μνήμη των ανθρώπων. Μ' αυτό το παράδειγμα ο Φερνάντο Πεσσόα φεύγει από τον πυρπολητή του ναού και πάει στον πυρπολητή της σκέψης, που δεν είναι άλλος από τον πνευματικό δημιουργό. Ο άνθρωπος που αφήνει τα γραπτά του αφήνει και το όνομά του στην ανθρωπότητα. Όμως ο Ηρόστρατος έχει κακή φήμη και για κακό μνημονεύεται. Γιατί, λοιπόν, ο Πεσσόα βαφτίζει έτσι το έργο του; Μήπως και ίδιος με αυτά που θα διαβάσουμε θα κάνει πολλούς να τον «αντιπαθήσουν», όπως έλεγε για τα «τραγούδια» του ο Έζρα Πάουντ; («Ελάτε, τραγούδια μου, ας μιλήσουμε για την τελειότητα/ θα κάνουμε τους ανθρώπους μάλλον να μας αντιπαθήσουν», Έζρα Πάουντ, «Σωτηρίτες, Ι», μτφρ. Ηλίας Κυζηράκος, Δωδώνη, 1984).
Ο Χάρης Βλαβιανός, ποιητής, μεταφραστής, δοκιμιογράφος και καθηγητής, έχει μεταφράσει κορυφαίους Αμερικανούς και Ευρωπαίους λογοτέχνες και τώρα επανέλαβε το εγχείρημα, δηλαδή τη μετάφραση και τον σχολιασμό του Ηρόστρατου του Πεσσόα. Του κειμένου προηγείται η Εισαγωγή, στην οποία δίνει στοιχεία της ζωής και του έργου του μεγάλου δημιουργού, φωτίζει την παράξενη προσωπικότητά του, διαποτισμένη από την αγγλική γλώσσα και λογοτεχνία και από τον Σαίξπηρ ειδικά. Ο Πεσσόα είναι ο λογοτέχνης με τα πολλά και διαφορετικά προσωπεία και θεωρείται αντίστοιχος του Έλιοτ. Πεσσόα και Έλιοτ γεννήθηκαν το 1888, με τον πρώτο να προηγείται εκατό μέρες. Όπως μας πληροφορεί ο ίδιος, είχε συναίσθηση της σημαντικότητάς του και «δεν είχε καμία αμφιβολία για την "ετυμηγορία της υστεροφημίας"» του. Στα είκοσι πέντε χιλιάδες τετρακόσια είκοσι έξι χειρόγραφα (25.426) που βρέθηκαν μετά τον θάνατό του στο «θρυλικό πλέον "μπαούλο", τα περισσότερα από τα οποία είχε αρνηθεί να εκδώσει εν ζωή» και παραμένουν ακόμη αδημοσίευτα, συγκαταλέγονται τεχνικές του μοντερνισμού, σε ό,τι αφορά στη χαώδη πολυμορφία της σύγχρονης εμπειρίας και την πειραματική προσέγγιση της ποιητικής σύνθεσης.
Ο Ηρόστρατος αποτελείται από τρία μέρη. Το πρώτο –«Ηρόστρατος»– αποτελείται από εβδομήντα αριθμημένα αποσπάσματα, το δεύτερο –«Προσωρινότητα»– από δεκατρία και το τρίτο –«Το ανώφελο της κριτικής»– από ένα και μοναδικό. Ακολουθεί το Επίμετρο με τον τίτλο «Αναζητώντας τον μελλοντικό χρόνο», που υπογράφει ο Richard Zenith.
Παρακολουθώντας τη σκέψη του μεγάλου αυτού πνευματικού ανθρώπου, αισθανόμαστε ότι το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η ανατροπή. Ανατροπή των πάντων. Αποκαθήλωση ιερών και αγίων προσώπων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Σκέψεις ρηξικέλευθες περί ιδιοφυΐας.
Παρακολουθώντας τη σκέψη του μεγάλου αυτού πνευματικού ανθρώπου, αισθανόμαστε ότι το κύριο χαρακτηριστικό του είναι η ανατροπή. Ανατροπή των πάντων. Αποκαθήλωση ιερών και αγίων προσώπων της παγκόσμιας λογοτεχνίας. Σκέψεις ρηξικέλευθες περί ιδιοφυΐας. Άριστος γνώστης της αγγλικής λογοτεχνίας και γλώσσας, στην οποία και ο ίδιος έγραψε, αντλεί τα παραδείγματά του από τους μεγάλους του αγγλικού πανθέου, των οποίων δεν δίστασε να «πειράξει» την τελειότητα. Σαίξπηρ, Μίλτον, Τένισον και όλοι οι άλλοι γίνονται τα εργαλεία των αποδείξεών του. Είναι ο Σαίξπηρ μεγαλοφυής και διαθέτει μεγάλη νοημοσύνη αλλά περιορισμένο ταλέντο; Είναι ο Μίλτον μεγαλοφυής με μεγάλο ταλέντο και περιορισμένη νοημοσύνη; Πόσος Τένισον θα υπάρχει στις ανθολογίες του μέλλοντος, αυτός που σήμερα καταλαμβάνει «σχεδόν χίλιες δίστηλες σελίδες»; Οι σχετικές αξίες πεθαίνουν από φυσικό θάνατο, λέει, και οι αληθινές ιδιοφυΐες δεν είναι πρόδρομοι κανενός. Ο Ιωάννης ο Βαπτιστής είναι ιστορική μορφή, είτε υπήρξε είτε όχι, και «ήταν ασήμαντος σε σύγκριση με τον Χριστό» που είναι ζώσα μορφή, είτε υπήρξε είτε όχι. «Μπορεί να μιμηθεί κανείς την εκφορά του λόγου του Σαίξπηρ... όχι όμως την ιδιοφυΐα του Σαίξπηρ». Κι εδώ, ας προσθέσουμε τη ρήση του Ελύτη, που είπε πως «με τις ξόβεργες μπορεί να πιάνεις πουλιά, δεν πιάνεις ποτέ το κελαηδητό τους» (Ανοιχτά χαρτιά, σελ.18), που νομίζω πως είναι το ίδιο.
Στο δεύτερο μέρος, την «Προσωρινότητα», θα εξαντλήσει όλες τις συνθήκες κάτω από τις οποίες τα έργα πεθαίνουν και είναι δύσκολο να πει κανείς τι θα επιβιώσει. Τακτοποιώντας ονόματα και έργα σε κατηγορίες, σταδιακά καταλήγει στη λήθη όπου θα πέσουν τελικά. Ωστόσο, υπάρχει πάντα ο θαυμασμός του για τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και η ελπίδα κάποιας «ιδιοφυΐας» που θα επιβιώσει.
Στο τρίτο μέρος του Ηρόστρατου, ο Πεσσόα γίνεται ακόμα πιο ανατρεπτικός και σ' αυτό το ελάχιστο κείμενο, συμπυκνώνεται και η άποψή του για την αδυναμίας της κριτικής να κρίνει. Η αιτιολόγηση έχει την αλήθεια της. «Είναι κι αυτή μια στάσις. Νοιώθεται» που λέει και ο δικός μας Καβάφης, ο οποίος κάποτε (!) συναντήθηκε (;) με τον Πεσσόα (Γιάννης Σουλιώτης, Κ. Π. Καβάφης, Φερνάντο Πεσσόα, Μεταίχμιο, 2009). Ο Πεσσόα αναπτύσσει τα επιχειρήματά του. Πρώτο: υπάρχουν έργα σπουδαία, που προβάλλονται στην εποχή τους και επανεμφανίζονται στο μέλλον, και έργα δεύτερα, που επίσης προβάλλονται στην εποχή τους αλλά ξεχνιούνται μετά. Το δεύτερο επιχείρημα βάζει πιο βαθιά το μαχαίρι. Ποιες είναι οι ιδιότητες του ικανού κριτικού: να έχει «γνώση του παρελθόντος, της τέχνης και της λογοτεχνίας, ένα γούστο εκλεπτυσμένο [...] και ένα αμερόληπτο και αδέκαστο πνεύμα». Όμως αν κάτι από τα παραπάνω λείπει, τότε ο κριτικός είναι ανεπαρκής, και αν κάτι περισσεύει, τότε είναι εγωκεντρικός και είναι πιθανό να υποτιμήσει το έργο του άλλου, άρα είναι και πάλι ανεπαρκής. Εδώ θα είχε ενδιαφέρον αν ακούγαμε τον Γιάννη Σκαρίμπα, που με τον δικό του εκρηκτικό τρόπο έλεγε περίπου τα ίδια και γι' αυτό ζητούσε την κατάργηση της κριτικής, των κριτικών και των βραβεύσεων, μ' εκείνο το «παυτέον» (περ. Διαγώνιος, β' περίοδος, αρ. 2, Απρίλιος- Ιούνιος 1965, σσ.120-122).
Κι αν ένα έργο είναι πρωτότυπο, με ποια φόντα θα το κρίνει ο κριτικός, του οποίου τα κριτήρια είναι αγκιστρωμένα στα ήδη γνωστά έργα; Καταλήγει λοιπόν σε αδιέξοδο, και όσο πιο πρωτότυπο είναι το έργο, τόσο πιο πολύ ξεπερνάει τον κρίνοντα και τον καθιστά ακατάλληλο. Ας θυμηθούμε εδώ τον «Μαέστρο» Χέντελ που, ακούγοντας μια συμφωνία του Μπετόβεν, όταν τον ρώτησαν πώς του φάνηκε, είπε: είναι κάτι νέο, πολύ νέο και πολύ μεγάλο (γιατί κουράστηκε από τη μεγάλη διάρκεια). Ο Μπετόβεν, λοιπόν, δεν είχε ικανό κριτή για το έργο του, καθώς και ο Μότσαρτ και ο Μπερλιόζ και πολλοί άλλοι και σε όλες τις τέχνες. Από την άλλη, υπάρχει και ο συγγραφέας που δεν αποκλίνει από την παραδοσιακή γραμμή και ακολουθεί την πεπατημένη. Τότε ο μεν κριτικός έχει εργαλεία για να κρίνει, ο δημιουργός, όμως, υπάρχει ο κίνδυνος να θεωρηθεί μιμητής της. Με παράδειγμα τα έργα του Σαίξπηρ και του Μίλτον, ο Πεσσόα καταλήγει στο ότι, αν γράφονταν σήμερα, δεν θα θεωρούνταν ανώτερα από του Κίπλινγκ ή του Νόις. Και προχωρεί στο ρητορικό ερώτημα, «ποιος θα ήταν σε θέση να αναγνωρίσει» τον μεγάλο ποιητή, αν εμφανιζόταν σήμερα, πράγμα που είναι αίτημα της εποχής; Και διατυπώνει και την πικρή αλήθεια που υποστηρίζει ότι «το αναγνωστικό κοινό βλέπει στις εφημερίδες σχόλια για τα έργα εκείνων που έχουν γίνει γνωστοί λόγω της κοινωνικής επιρροής ή των γνωριμιών τους, ή για άλλους των οποίων η μετριότητα αποτελεί εγγύηση αποδοχής από το πλήθος» (!). Ανώφελη, λοιπόν, η κριτική.
Στο Επίμετρο με τον τίτλο «Αναζητώντας τον μελλοντικό χρόνο», που θυμίζει τον «χαμένο χρόνο» του Προυστ, διαβάζουμε πως ο Πεσσόα επηρεάστηκε από μια φράση του Τόμας Μπράουν: «Ζει ο Ηρόστρατος, ο οποίος πυρπόλησε τον ναό της Αρτέμιδος, ενώ έχει σχεδόν χαθεί η μνήμη αυτού που τον έχτισε». Για να μη χαθεί, λοιπόν, αυτή η μνήμη κι επειδή τον ενδιαφέρει η αθανασία, η επιβίωση του ονόματος μετά θάνατον, σε κάθε περίπτωση, πολιτική, στρατιωτική, θρησκευτική και, κυρίως καλλιτεχνική, συνθέτει το δικό του, προσωπικό πάνθεο από λογοτεχνικά ονόματα του ευρωπαϊκού χώρου. Τον ενδιαφέρουν οι αρχαίες θρησκείες και ο αποκρυφισμός, πιστεύει στην «πρωθύστερη και πρωταρχική ενότητα» του αρχαίου ελληνικού κόσμου, ότι οι Έλληνες πέτυχαν την τελειότητα στον αθλητισμό και στην τέχνη, ότι η αρχαιοελληνική αρμονία είναι «ένας απολεσθείς παράδεισος», ότι η νοσταλγία του αρχαίου ελληνικού κόσμου είναι καθρέφτης της αθανασίας. Αντιδιαστέλλει το παλαιό από το νέο, τη ζωγραφική από τη φωτογραφία, τον αρχιτέκτονα από τον μηχανικό, θλίβεται από την ταχύτητα που χαρακτηρίζει τη ζωή μας για δόξες που έσβησαν και καυχιέται για την αγγλική κληρονομιά του. Γενικά το Επίμετρο είναι μια άκρως ενδιαφέρουσα μελέτη και αναδιατύπωση, σχολιασμός και ερμηνεία του Ηρόστρατου με αναφορές σε άλλα έργα του μεγάλου Πορτογάλου συγγραφέα, που τελικά «ο Θεός απέδωσε δικαιοσύνη» και τον κράτησε στη μνήμη των ανθρώπων. Ο ίδιος Θεός, θα μπορούσαμε να πούμε, οδήγησε και τον Χάρη Βλαβιανό να φέρει στο φως το πολύτιμο αυτό έργο, με ωραία και σαφή γλώσσα, αίσθηση του μέτρου και των αναλογιών.
Ηρόστρατος – Η αναζήτηση της αθανασίας
Fernando Pessoa
μετάφραση: Χάρης Βλαβιανός
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
208 σελ.
Τιμή € 12,00
