Επίκαιρο όσο ποτέ άλλοτε, το πόνημα του Κώστα Στρατηλάτη επιχειρεί να εξοικειώσει τον αναγνώστη με την κοσμοθεωρία του σημαντικότερου πολιτικού στοχαστή του Διαφωτισμού. Στο απαιτητικό αυτό έργο, ο συγγραφέας προσπαθεί να επιτύχει τουλάχιστον τρεις στόχους. Ο πρώτος έχει να κάνει με την ανάδειξη των ερμηνευτικών σφαλμάτων που έχουν γίνει κατά καιρούς στο έργο του ιδεαλιστή στοχαστή. Δεύτερον, γίνεται μια πολύ καλή ανάλυση της κοσμοθεωρίας του Καντ, μέσα από την εξέταση δοκιμίων του (κυρίως στη Θεωρία Δικαίου). Τέλος, επιχειρείται η ανάδειξη της διαχρονικότητας ορισμένων αξιών του ιδεαλισμού και αποδεικνύεται πώς τελικά αυτός συνδέεται με τις σύγχρονες αστικές δημοκρατίες.

Ο πυρήνας της σκέψης του Καντ φέρει την ηθική να έχει διαλεκτική σχέση με τη λογική. Πολλές συγκαιρινές με αυτόν πολιτικές θεάσεις ή κοσμοθεωρίες διαχωρίζουν την ηθική από τη λογική, πόσο μάλλον με την πολιτική. Ο Μακιαβέλι εκκοσμικεύει τη σφαίρα της ηθικής από την αντίστοιχη της «πολιτικής λογικής», ήτοι του πολιτικού ρεαλισμού. Ο Καντ, στα έργα του Τα θεμέλια της μεταφυσικής των ηθών και Κριτική του πρακτικού λόγου, θεωρεί τον ηθικό νόμο «γεγονός του Λόγου». Επομένως, εδώ πλησιάζει αρκετά την πλατωνική και σωκρατική πολιτική θέαση, η οποία θεωρεί τη δικαιοσύνη μέρος της ανθρώπινης λογικής. Κάπου εδώ μπορούμε να αναλογιστούμε την επιρροή του Καντ στη δημιουργία τύπων δημοκρατιών, όπως αυτές εξελίχθηκαν σε σύγχρονες αστικές δημοκρατίες. Στη σύγχρονη νομική επιστήμη, οι γενικές αρχές δικαίου, το opinion juris αλλά και η φιλοσοφία της συνταγματολογίας διαπνέονται από την αρχή πως το σύνταγμα και ο κάθε νόμος υπερασπίζονται το κοινό καλό και διαφυλάσσουν τη δικαιοσύνη. Ο πυρήνας των πολιτικών θεσμών στρέφεται γύρω από έναν άξονα «άγραφων νόμων», οι οποίοι τηρούνται επειδή τα μέλη μιας πολιτείας τους θεωρούν δίκαιους και επομένως ηθικούς.

Ο γενικός συλλογισμός του Καντ προχωρεί παρακάτω στην έννοια του κοινωνικού συμβολαίου και τη σχέση που έχει αυτό με τη νομιμότητα αλλά και με τη νομιμοφροσύνη. Το βαθύ και κατά πολλούς αναπάντητο φιλοσοφικό ερώτημα «ποιος νομιμοποιεί το κράτος;» επιχειρείται να απαντηθεί από τον Καντ ως καλοπροαίρετη βούληση των μελών μιας κοινωνίας να συμβιβαστούν γύρω από πλαίσια αρχών που εκείνα θεωρούν ότι «νέμουν» –δηλαδή μοιράζουν– ορθά και δίκαια τα οφέλη. Τα ανθρώπινα δικαιώματα για τον Καντ αποτελούν τη δομή της επιχειρηματολογίας του. Πάνω σε αυτή, προσπαθεί να αποδείξει πως και η ασφάλεια αλλά και η ατομική ελευθερία μπορούν να συνυπάρξουν χωρίς αντιφάσεις. Η απάλειψη των αδικιών, οι οποίες καλλιεργούν το έδαφος για «πόλεμο», οφείλει να είναι ο βασικός στόχος των κυβερνώντων. Η προσωπική ηθική δεν πρέπει να προσκρούει στην πεσυμφωνημένη «αντικειμενική» ηθική και αυτό αποτελεί τη βάση του κοινωνικού συμβιβασμού. Η ιδιοκτησία, η ελευθερία έκφρασης του «επιχειρηματικού δαιμονίου», που για εκείνον προάγει τα «έργα ειρήνης», αποτελούν δομικές ελευθερίες πάνω στις οποίες το άτομο θα πειστεί ότι η πολιτεία δρα από αυτό γι’ αυτό. Η καταπολέμηση της καχυποψίας και όλων των «καταστροφικών συναισθημάτων» αποτελεί σημαντική προϋπόθεση για την εμπιστοσύνη, που είναι ο πυλώνας των θεσμών, της νομιμότητας και ευρύτερα της ίδιας της αστικής δημοκρατίας. Ο Μαρξ, επιχειρώντας μια ρεαλιστική και καθαρά υλιστική ερμηνεία των ανθρώπινων δραστηριοτήτων, πολλές φορές προβάλλει λαθεμένες θέσεις για έργα ανάλογα του Καντ. Για τον Καντ, η «αιώνια ειρήνη» αποτελεί ένα στόχο ο οποίος θα προκύψει επειδή τα μέλη της κοινωνίας θα το συναποφασίσουν και στηρίζεται στην ελεύθερη και αγαθή βούληση. Από την άλλη πλευρά, ο Μαρξ υιοθετεί ως αυτοσκοπό τη διεκδίκηση των μέσων παραγωγής, ως νομοτελειακή προϋπόθεση για την επικράτηση του σοσιαλισμού, αδιαφορώντας ως επί το πλείστον για την ύπαρξη αξιών. Ο Καντ, όπως κάθε θιασώτης του οπτιμισμού, θεωρεί πως οι δυνατότητες βελτίωσης της ανθρωπότητας είναι ανεξάντλητες, ενώ η μαρξιστική θεωρία σκιαγραφεί μια αυστηρή κυκλική πορεία της ανθρωπότητας μέσα στην Ιστορία, η οποία οφείλεται στις μάχες των ανθρώπων για την ύλη, υιοθετώντας μια μάλλον ντετερμινιστική ιστορική διόπτρα. Θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Καντ βρίσκεται μακριά από τον άνευ όρων ωφελιμισμό του Μπένθαμ, για τον οποίο ο αξιακός πυρήνας του ανθρώπου εναπόκειται στο συνεχές κέρδος και, μολονότι έχει επηρεάσει τη φιλελεύθερη σκέψη, την έχει εξατομικεύσει ιδιαίτερα. Με πολύ μεγάλη προσοχή και μεθοδολογικό δισταγμό, θα μπορούσαμε να πούμε πως ο Μπένθαμ προοιωνίζεται το νεοφιλελευθερισμό. Ο ετεροπροσδιορισμός του Καντ από άλλους πολιτικούς στοχαστές μπορεί να συνεχιστεί και στην αντιπαραβολή του με τον Χομπς, ο οποίος θεωρεί την ασφάλεια το μέγιστο επίτευγμα μιας πολιτείας και δίνει έναν πιο συντηρητικό –στα όρια του φοβικού– χαρακτήρα στην κοινωνική οργάνωση.

Η επιρροή του Γερμανού στοχαστή είναι έκδηλη στη –μετέπειτα από αυτόν– εξέλιξη των κοινωνικών επιστημών αλλά και στην πολιτική πραξεολογία. Ο Κέινς, για παράδειγμα, προσπαθώντας να αποδώσει οικονομικά αίτια στους πολέμους, θεωρούσε ότι το ελεύθερο εμπόριο ευνοεί την ειρήνη. Οι Συνθήκες της Ε.Ε. και, μέχρι και τα τέλη της δεκαετίας του 1990, η βάση του πολυσυζητημένου παιγνίου θετικού αθροίσματος «win-win» κ.ά. έχουν τις ρίζες τους στην κοσμοθεωρία του Καντ. Η παρεξήγηση μεταξύ του γνήσιου φιλελευθερισμού και του νεοφιλελευθερισμού στις μέρες μας έχει εν πολλοίς αμαυρώσει το πραγματικό νόημα της φιλελεύθερης κοσμοθεωρίας, τόσο σε πολιτικό όσο και σε οικονομικό επίπεδο. Η παρεξηγημένη για πολλά χρόνια «πλατωνική-ουτοπική» θεώρηση που θέλει τη δικαιοσύνη να συναντά τη λογική επανέρχεται ως ευρύτερη συζήτηση. Μέσα από τη φώτιση ξεχασμένων πτυχών του καντιανού έργου, ο αναγνώστης μπορεί να αντιληφθεί πως η φιλελεύθερη και οπτιμιστική θεώρηση είναι μια κοσμοθεωρία που εξυπηρετεί τον άνθρωπο ως οντότητα. Το βιβλίο του Κώστα Στρατηλάτη μπορεί να κατοχυρώσει την απαρχή μιας αναζήτησης και διαμόρφωσης πολιτικής κουλτούρας που στη χώρα μας είναι απαραίτητη όσο ποτέ άλλοτε.

Ο πολιτικός Καντ σήμερα
Κώστας Ν. Στρατηλάτης
Νησίδες
σελ. 332
τιμή € 19,17

Twitter