Το βιβλίο της Χρύσας Σπυροπούλου Αναζητώντας το Χρυσόμαλλο Δέρας εντελώς περιληπτικά θα μπορούσαμε να πούμε ότι αφηγείται τις περιπέτειες που ζουν στην επαρχία της Όρντου και στην Κερασούντα της Τουρκίας η Λίζα, ο Άρης και η Ήρα μαζί με την οικογένεια της Λίζας και τον Τούρκο φίλο τους, Καντιρτζάν. Ωστόσο, η συγγραφέας μάς αφήνει να καταλάβουμε ότι το ταξίδι αυτό στην ουσία είναι μία επιστροφή στα εδάφη των προγόνων της. Στο μυθιστόρημα γινόμαστε μάρτυρες των σκέψεων και των συναισθημάτων μονάχα δύο χαρακτήρων: της Λίζας και της Ευανθίας. Η μεσήλικη Λίζα και η έφηβη Ευανθία έχουν ένα κοινό χαρακτηριστικό: οι πρόγονοί τους αποσπάστηκαν με την ανταλλαγή από τον Πόντο.

Σε ένα άρθρο της η Χρύσα Σπυροπούλου εξομολογείται ότι στο μυθιστόρημα συμπεριλαμβάνονται αυτοβιογραφικά στοιχεία. Όπως οι πρόγονοι των ηρωίδων της, της Λίζας και της Ευανθίας, έτσι και ο παππούς Μωυσής της συγγραφέως με την ανταλλαγή εγκατέλειψε τα εδάφη όπου γεννήθηκε και μεγάλωσε. Ως εκ τούτου, το σπίτι στο οποίο μεγάλωσε η συγγραφέας μοιάζει με αυτό της Λίζας. Γι' αυτόν το λόγο οι περιγραφές της θάλασσας, των χρωμάτων του τοπίου, των αποχρώσεων του πρασίνου, των φουντουκιών και των κερασιών του Πόντου δεν είναι απλώς απόρροια της φαντασίας της, αλλά αποτέλεσμα των αφηγήσεων του παππού της, ο οποίος σαν να έλεγε παραμύθι μιλούσε για τα παραδεισένια εδάφη από τα οποία απομακρύνθηκε.

Καθώς διάβαζα τις περιπέτειες των παιδιών, ζωντάνεψαν, χάρη στις εναργείς περιγραφές, οι τόποι όπου διαδραματίζεται η ιστορία με όλα τα χρώματα και τις λεπτομέρειες, και σε αυτό έπαιξε ρόλο λιγότερο η δική μου αναγνωστική ευαισθησία και πολύ περισσότερο η αγάπη της συγγραφέως για τα περιγραφόμενα εδάφη, όπως και η ευκολία με την οποία η αγάπη αυτή μεταφέρεται στον αναγνώστη.

Ένα άλλο θέμα που προσφέρει το βιβλίο σχετίζεται με τη γλώσσα. Οι Έλληνες και οι Τούρκοι χαρακτήρες του βιβλίου επικοινωνούν στην αγγλική γλώσσα, κάτι που δεν θα μπορούσαν ούτε να το φανταστούν οι πρόγονοί τους, αλλά ταυτόχρονα είναι και κάτι που συμβαίνει στις μέρες μας όταν συναντιούνται Τούρκοι και Έλληνες. Μολονότι τα αγγλικά είναι πρακτικά και αποτελεσματικά στην επικοινωνία, δεν είναι η μητρική γλώσσα των δύο πλευρών ή, αλλιώς, δεν είναι η γλώσσα με την οποία αισθάνονται σαν στο σπίτι τους. Αυτό θα μπορούσε να σχολιαστεί θετικά, επειδή μια τρίτη γλώσσα δημιουργεί ισότητα, ωστόσο ταυτόχρονα είναι ένδειξη της απόστασης μεταξύ των δύο λαών. Ο λόγος για τον οποίο αναφέρομαι σ' αυτό το σημείο στη γλώσσα είναι διότι πιστεύω ότι μία από τις «πόρτες» που ανοίγει το βιβλίο στο ζήτημα της πολιτισμικής μνήμης είναι η μητρική γλώσσα. Με μια πρώτη ματιά, μπορούμε να κατατάξουμε το βιβλίο στα εφηβικά αστυνομικά. Όμως, αν το ξανασκεφτούμε, συμπεραίνουμε ότι το βιβλίο έχει λόγο και για ζητήματα πολιτικής, οικολογίας και πολιτισμικής μνήμης. Και επειδή οι πρωταγωνιστικοί χαρακτήρες, τους οποίους παρακολουθούμε και στις πιο ιδιαίτερες στιγμές τους, είναι γυναίκες διαφορετικών γενεών (η Λίζα και η Ευανθία), μπορούμε να πούμε ότι το βιβλίο παρουσιάζει και μία φεμινιστική προσέγγιση.

Η κεντρική ηρωίδα του μυθιστορήματος, η Λίζα, καθώς τριγυρίζει μαζί με τους φίλους της, τον Άρη και τον Καντιρτζάν, στην αγορά της Όρντου, όπου έζησε ο προπάππους της ώσπου αναγκάστηκε να φύγει λόγω της ανταλλαγής των πληθυσμών, συναντά μια ηλικιωμένη γυναίκα. Ενώ ο Άρης δεν καταλαβαίνει τι λέει η ηλικιωμένη, που μιλά ποντιακά, η Λίζα χάρη στα ακούσματα που είχε απ' τη γιαγιά και τον παππού μπορεί και επικοινωνεί μαζί της. Μολονότι ανήκουν σε διαφορετικές γενιές και θρησκείες, και παρότι είναι πολίτες διαφορετικών χωρών, τα ποντιακά γίνονται ένα «σπίτι», το οποίο μπορούν να μοιραστούν μονάχα εκείνες οι δύο γυναίκες για ένα διάστημα. Στο σημείο αυτό να σημειωθεί ότι, σύμφωνα με τον Πίνακα των Γλωσσών που Κινδυνεύουν να Εξαφανιστούν της ΟΥΝΕΣΚΟ, στην Τουρκία κινδυνεύουν δεκαοκτώ και στη Ελλάδα δέκα γλώσσες. Τα ποντιακά είναι η γλώσσα που κινδυνεύει και στις δύο χώρες. Η μεταστροφή της πορείας αυτής, όπως υποδεικνύεται και στο βιβλίο, εξαρτάται από τα άτομα που θα προέλθουν απ' τις μεταγενέστερες γενιές, όπως η Λίζα, και θα διεκδικήσουν την πολιτισμική τους κληρονομιά.

Ως εκπαιδευτικός και μητέρα, καθώς διάβαζα το βιβλίο αντιλήφθηκα και τις παιδαγωγικές αξίες που προσφέρει η ιστορία στους νέους αναγνώστες στους οποίους απευθύνεται. Κι αυτό διότι προβάλλεται ως σημαντικό θέμα ο σεβασμός στον Άλλο, στη γλώσσα, στον πολιτισμό του, στη διαφορετικότητα. Επιπλέον, τονίζονται οι φιλικές σχέσεις που αναπτύσσονται μεταξύ των νέων ανθρώπων και των οικογενειών τους, μολονότι προέρχονται από διαφορετικές χώρες και έχουν όλο το βάρος της Ιστορίας του παρελθόντος. Και δεν είναι τυχαίο ότι ως μότο χρησιμοποιούνται στίχοι του Γιουνούς Εμρέ, Τούρκου ποιητή και τροβαδούρου του 13ου αιώνα, μεταφρασμένοι από τη συγγραφέα (Ελάτε, ας γίνουμε φίλοι, έστω για λίγο,/ Ας κάνουμε εύκολη τη ζωή για μας,/ Ας αγαπήσουμε και ας αγαπηθούμε,/ Κανείς δεν θα ζήσει αιώνια στη γη), ενώ σε πολλά σημεία της ιστορίας δίδονται πληροφορίες που αφορούν την πολιτισμική παράδοση και ιστορία της Τουρκίας.

Στο μεταξύ, γίνεται αναφορά στο ντοκιμαντέρ Πού πας, αδελφέ; το οποίο γυρίστηκε στην Όρντου και στην Κατερίνη κι εξιστορεί τα χνάρια που άφησε η οδυνηρή ανταλλαγή πληθυσμών και στις δύο πλευρές. Το εν λόγω ντοκιμαντέρ παρουσιάστηκε στην Έκθεση Βιβλίου Θεσσαλονίκης το 2011. Ωστόσο, εγώ θέλω να προτείνω ως φάρμακο το βιβλίο Αναζητώντας το Χρυσόμαλλο Δέρας, ως πολιτισμικό προϊόν κατά της παθολογικής κατάστασης που διαπιστώνεται σ' ένα άλλο ντοκιμαντέρ, το οποίο πραγματεύεται τις ελληνοτουρκικές σχέσεις. Το ντοκιμαντέρ έχει τίτλο Η άλλη κωμόπολη, σκηνοθετήθηκε από την Νεφίν Ντιντς και τον Ηρακλή Μήλα και κέρδισε το Βραβείο Θεατών τον Μάρτιο του 2011 στο Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης. Οι δύο δημιουργοί της ταινίας στο διάστημα ενός έτους επισκέπτονται τη Δημητσάνα και το Μπιργκί στη Δυτική Ανατολία και συζητούν με τους κατοίκους, και ιδιαίτερα με τους νέους, τη γνώμη τους για τον Άλλο που ζει στην αντίπερα όχθη του Αιγαίου. Στο ντοκιμαντέρ, αφού εξετάζεται το πώς διδάσκεται η Ιστορία στα σχολεία, πώς αναπαρίσταται ο Άλλος στις εθνικές γιορτές, η ρητορική των προβεβλημένων ατόμων και πολιτικών γύρω από το παρελθόν, πώς παρουσιάζεται η Ιστορία στα μουσεία και τα λοιπά, οι δημιουργοί καταλήγουν στο συμπέρασμα ότι όλα αυτά τα στοιχεία παίζουν σημαντικό ρόλο στην ενίσχυση και παγίωση των στερεοτύπων. Εκείνο που με συντάραξε καθώς παρακολουθούσα την ταινία ήταν το γεγονός ότι η ρητορική, που παρουσιάζει ως εχθρό τον Άλλο, επηρεάζει σε μεγάλο βαθμό τη γενιά της Λίζας, του Άρη και του Καντιρτζάν. Γι' αυτόν τον λόγο έχουν πολλά να μάθουν οι νέοι των δύο πλευρών απ' τη θερμή φιλία των τριών χαρακτήρων του μυθιστορήματος της Χρύσας Σπυροπούλου, οι οποίοι έχουν το πρόσωπο στραμμένο προς την Ιστορία και το μέλλον, όπως το πρόσωπο του Ιανού, και την οποία φιλία η Λίζα ονομάζει «Χρυσόμαλλο Δέρας». Για παράδειγμα, το πρώτο που μπορούν να μάθουν είναι το γκρέμισμα των προκαταλήψεων με τα ταξίδια. Αν οι νέοι του Μπιργκί είχαν επισκεφτεί έστω μία φορά την Ελλάδα και οι νέοι της Δημητσάνας την Τουρκία, αν τα παιδιά μπορούσαν να γνωρίσουν από κοντά τον πολιτισμό του άλλου, θα είχαν τη δυνατότητα να ελέγξουν τη ρητορική με την οποία είναι πολιορκημένα. Συνακόλουθα, γίνεται ελπιδοφόρος ο ενθουσιασμός της Λίζας και του Άρη που είναι έτοιμοι να «αφεθούν» στον πολιτισμό της χώρας στην οποία φιλοξενούνται και την οποία μαθαίνουν, εκτός των άλλων, και απ' τον τουριστικό οδηγό που κρατά στα χέρια του ο Καντιρτζάν.

Ολοκληρώνοντας, θα ήθελα να επιστρέψω στο θέμα της πολιτισμικής μνήμης, η οποία παραμένει και μέσω της διατήρησης και συντήρησης των μνημείων, της αρχιτεκτονικής των κτιρίων. Με αυτή την έννοια, η Εύη Παραδείση σε κείμενό της, το οποίο αναφέρεται στο βιβλίο της Χρύσας Σπυροπούλου, κάνει μία σημαντική κατά τη γνώμη μου διαπίστωση: «Η Λίζα που αντιπροσωπεύει τη νέα γενιά και η Ευανθία που αντιπροσωπεύει τη μέση ηλικία είναι οι "φορείς της μνήμης". Με τις μνήμες που φέρνουν απ' την οικογένεια στις μέρες μας και οι δύο συνάπτουν σχέσεις με διαφορετικό τρόπο. Η Ευανθία σε σχέση με τη Λίζα, ίσως επειδή είναι πιο κοντά στη γενιά που βίωσε το τραύμα της απώλειας, είναι περισσότερο θλιμμένη, περισσότερο τραυματισμένη... Εξάλλου, η ίδια εξομολογείται ότι σε μια στιγμή "αδυναμίας" έκλεψε την εικόνα απ' την εκκλησία του Αγίου Νικολάου».

Καθώς διάβαζα το βιβλίο, αναρωτήθηκα τι γνώμη θα σχηματίσει ο μέσος Τούρκος αναγνώστης σχετικά με αυτούς τους δύο χαρακτήρες. Είναι εύκολο να αγαπήσει τη Λίζα, που ακόμα είναι παιδί. Τι θα κάνουμε όμως με την Ευανθία; Υποψιάζομαι ότι ο χαρακτήρας αυτός καλεί τον αναγνώστη να συνάψει μια διαφορετική σχέση μαζί του. Σκέφτομαι ότι η Ευανθία διαθέτει τη γυναικεία δεξιότητα της ενσυναίσθησης. Ας φανταστούμε για λίγο τις σκέψεις που πέρασαν φευγαλέα απ' το μυαλό της Ευανθίας: «Σε μια εκκλησία που δεν έχει ποίμνιο, που δεν χτυπάει το καμπαναριό της, ποια είναι η ωφέλεια μιας εικόνας την οποία κανείς δεν ασπάζεται; Το πιο σημαντικό: σε ποιον ανήκει η εικόνα και ποιος είναι ο χώρος στον οποίο ανήκει;» Αν φανταστούμε πως αυτές οι ερωτήσεις πέρασαν αστραπιαία απ' το μυαλό της Ευανθίας, καταλήγουμε στο συμπέρασμα ότι με τέτοιου ίδιους συναισθήματα απέσπασε την εικόνα.

Επειδή πάντοτε χρειαζόμαστε αφηγήματα και ιστορίες μέσα από τις οποίες οι άνθρωποι αγκαλιάζονται, σας προτείνω να διαβάσετε το μυθιστόρημα Αναζητώντας το Χρυσόμαλλο Δέρας. Ναι, είναι αλήθεια ότι ζήσαμε δεκάδες πίκρες, δεν μπορούμε να το αρνηθούμε και ούτε πρέπει. Όμως είναι αλήθεια ότι, παρ' όλες τις πίκρες, οι άνθρωποι εξακολουθούν να αγκαλιάζονται, κι αυτό είναι μια πραγματικότητα που χρειάζεται να γνωρίζουμε και να θυμόμαστε. Γι' αυτόν ακριβώς τον λόγο αξίζει να γράφονται ιστορίες σαν κι αυτή.

Ευχαριστώ τη Χρύσα Σπυροπούλου που μοιράστηκε μαζί μας τις ωραίες της αναμνήσεις, αλλά και επειδή μας έδειξε ότι μπορούμε να βιώσουμε πολλές εμπειρίες. Και, όπως επαναλαμβάνεται στο μυθιστόρημα: «Ποτέ δεν είναι αργά».

[Μετάφραση της κριτικής: Θάνος Ζαράγκαλης]

Αναζητώντας το Χρυσόμαλλο Δέρας
Χρύσα Σπυροπούλου
Καστανιώτης
127 σελ.
Τιμή € 8,52

Twitter