Θ. Α. Καβαλλιώτης: «Πρωτοπειρία. Τρίγλωσσο λεξικό»
Όπως γράφει στα «Προλεγόμενα» αυτού του βιβλίου ο γνωστός συγγραφέας - ερευνητής Γιώργης Έξαρχος, επανεκδίδει «μετά από 245 χρόνια, το σπάνιο, πολύτιμο, συνάμα αγνοημένο –αν και πολυσυζητημένο– έργο του Θεόδωρου Α. Καβαλλιώτη, λαμπρής προσωπικότητας του νεοελληνικού διαφωτισμού, γνωστό ως Τρίγλωσσο Λεξικό (Ρωμαίικα, Βλάχικα, Αλβανίτικα), με τον τίτλο: Πρωτοπειρία παρά του σοφολογιωτάτου και αιδεσιμωτάτου διδασκάλου ιεροκήρυκος και πρωτοπαπά κυρίου Θεοδώρου Αναστασίου Καβαλλιώτου του Μοσχοπολίτου, ξυντεθείσα και νυν πρώτον τύποις εκδοθείσα δαπάνη του εντιμοτάτου, και χρησιμωτάτου κυρίου Γεωργίου Τρικούπα του και Κοσμήσκη επιλεγομένου εκ πατρίδος Μοσχοπόλεως. Ενετήισιν 1770». Παρά Αντωνίω τω Βόρτολι. Superiorum permissu, ac privilegio». Για την κατανόηση και την αξιολόγηση αυτού του βιβλίου του Γ. Έξαρχου θα προτάξουμε ορισμένες πληροφορίες ιστορικού πλαισίου.
Ο Θ. Α. Καβαλλιώτης (1718-1789) υπήρξε διακεκριμένος λόγιος του 18ου αιώνα, δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας, «πρωτοπαπάς και ιεροκήρυξ», με έργο πολυσχιδές και πρωτοποριακό για την εποχή του και πολύτιμο για τους βαλκανιολόγους.
Στα χρόνια της Οθωμανικής Αυτοκρατορίας, και συγκεκριμένα στα 1700-1770, η Μοσχόπολη, που βρίσκεται δυτικά της Κορυτσάς στη σημερινή νοτιοανατολική Αλβανία, από ένας μικρός οικισμός που ήταν, παρουσίασε αλματώδη οικονομική και πνευματική ανάπτυξη και έγινε ένα από τα σημαντικότερα βλαχόφωνα κέντρα των Βαλκανίων, με πληθυσμό που έφτασε περίπου τις 60.000, κυρίως από Ελληνες και Βλάχους. Πολλοί Μοσχοπολίτες, έμποροι στα μεγάλα κέντρα της εποχής, ενίσχυσαν οικονομικά την πατρίδα τους και συντέλεσαν να δημιουργηθεί, περίπου στα 1700, σχολείο με την ονομασία «Ελληνικόν Φροντιστήριο» και το οποίο στα 1744 αναβαθμίστηκε σε σημαντικό εκπαιδευτικό κέντρο και μετονομάστηκε σε «Νέα Ακαδημία», η οποία έγινε «επίσημος εστία του ελληνικού πολιτισμού κινουμένου υπό Κουτσοβλάχων». Σ’ εκείνα τα χρόνια οι διάφορες εθνικιστικές τάσεις, έτσι όπως διαμορφώθηκαν στα Βαλκάνια τον επόμενο αιώνα, ήταν σχεδόν άγνωστες έννοιες. Μέσα λοιπόν σ’ ένα κλίμα γλωσσικού συγκρητισμού, οι δραστήριοι και φιλοπρόοδοι Μοσχοπολίτες δεν θεωρούσαν ως κίνδυνο την καταγραφή και τη μελέτη της βλάχικης, της αλβανικής και της βουλγαρικής γλώσσας. Αντίθετα κιόλας, η μελέτη αυτών των γλωσσών θα είχε πρακτικά οφέλη και συγχρόνως θα ενίσχυε την παιδεία των μη ελληνόφωνων Χριστιανών. Στα 1770, μάλιστα, εκδόθηκε στη Βιέννη το εν θέματι Τρίγλωσσο Λεξικό (Ρωμαίικα, Βλάχικα, Αλβανίτικα) με τίτλο Πρωτοπειρία... του Θ. Α. Καβαλλιώτη, που περιέχει 1.170 λέξεις στις τρεις εν παρενθέσει γλώσσες. Μ’ αυτό το λεξικό ο Καβαλλιώτης θεωρείται βασικός θεμελιωτής της αλβανικής φιλολογίας και πρόδρομος της συγκριτικής γλωσσολογίας. Κατά την ίδια χρονική περίοδο τον μιμήθηκαν κι άλλοι, και ο Δανιήλ Μοσχοπολίτης μάλιστα εξέδωσε τετράγλωσο λεξικό, προσθέτοντας στις τρεις γλώσσες του Καβαλιώτη και τη βουλγαρική.
Ο Θ. Α. Καβαλλιώτης (1718-1789) υπήρξε διακεκριμένος λόγιος του 18ου αιώνα, δάσκαλος της ελληνικής γλώσσας, «πρωτοπαπάς και ιεροκήρυξ», με έργο πολυσχιδές και πρωτοποριακό για την εποχή του και πολύτιμο για τους βαλκανιολόγους. Στη Μοσχόπολη απώκησαν οι πρόγονοί του από την Καββάγια της σημερινής Αλβανίας, πολίχνη με αρμανόγλωσσο πληθυσμό, και όχι από την Καβάλα Μακεδονίας, όπως διευκρινίζει ο Γ. Έξαρχος. Ήταν Αρμάνος – Βλάχος και υπήρξε μία από τις εξοχότερες πνευματικές μορφές του ελληνικού Διαφωτισμού της εποχής. Μιλούσε ως μητρικές γλώσσες την ελληνική, την αρμάνικη/βλάχικη και την αλβανική. Είχε ως δασκάλους τους κορυφαίους διανοητές Χαλκέα, Λεοντιάδη στη Μοσχόπολη και τον Ευγένιο Βούλγαρη στα Ιωάννινα. Διετέλεσε μάλιστα επί τρία έτη διευθυντής της «Νέας Ακαδημίας Μοσχοπόλεως», της οποίας το υψηλό επίπεδο σπουδών αποτελεί χαρακτηριστικό δείγμα της πνευματικής αναγέννησης του 18ου αιώνα. Αλλά και ο ίδιος αναδεικνύεται ως ένα τυπικό πρότυπο διδασκάλου του Γένους.
Πληροφορίες για τον ίδιο και το έργο του (Λογική πραγματεία, Μεταφυσική, Εισαγωγή γραμματικής κ.ά.) μπορεί να αναζητήσει κανείς σε συγγράμματα πολλών συγγραφέων, όπως των: I.G. Hahn (1854), E. Picot (1875), Fr. Miklosich 1882), G. Meyer (1895), C. Litzica (1909), Th. Capidan (1932), A. Camarianu-Glorian (1974), πράγμα που δηλώνει την ύπαρξη ενός διαχρονικού ενδιαφέροντος για το έργο του. Αλλά τη σπουδαιότερη βιβλιογραφία γι’ αυτόν εκπόνησε ο Victor Papacostea, ο οποίος θεωρεί μάλιστα ότι η Πρωτοπειρία... αποτελεί το πρώτο αξιόλογο δείγμα γραπτής αρμάνικης-βλάχικης γλώσσας προορισμένο να αποτελέσει ένα είδος σύνοψης διδακτέας ύλης για τα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης. Εξού και ο τίτλος Πρωτοπειρία. Η σύνθεσή της ήταν «προφανώς αποτέλεσμα της συνάφειας και της στενής συμβίωσης ετερόκλητων γλωσσικών ομάδων και απέβλεπε στην κατάκτηση της ελληνικής γλώσσας και παιδείας από την πανσπερμία των αλλόγλωσσων πληθυσμών. Με τη συγκέντρωση και παρουσίαση του έργου του Καβαλλιώτη καταπιάστηκε, μάλιστα, σε διδακτορική διατριβή, ο Ευστάθιος Ν. Κεκρίδης (1991).
Η πρώτη παρουσίαση (1774) της Πρωτοπειρίας οφείλεται στον Γερμανό καθηγητή Johannes Thunmann, στον οποίο ο μαθητής του Καβαλλιώτη Κωνσταντίνος Χατζής Τζεχάνης είχε δώσει ένα αντίτυπο. Ο Γερμανός καθηγητής με ενθουσιασμό, εξαίροντας κυρίως τη σημασία του Τρίγλωσσου Λεξικού για τη γλωσσολογική και εθνολογική μελέτη των βαλκανικών πολιτισμών, το έκανε γνωστό στην Ευρώπη. Ωστόσο, για έναν και πλέον αιώνα μετά η Πρωτοπειρία παραμένει άγνωστη, και μόνο μετά τη Γαλλική Επανάσταση και τη δημιουργία των εθνικών κρατών επανεμφανίζεται, αλλά με ένα μόνο αντίτυπο, που βρισκόταν στα χέρια του λόγιου Gustav Meyer.
Η Πρωτοπειρία... αποτελεί το πρώτο αξιόλογο δείγμα γραπτής αρμάνικης-βλάχικης γλώσσας προορισμένο να αποτελέσει ένα είδος σύνοψης διδακτέας ύλης για τα σχολεία στοιχειώδους εκπαίδευσης.
Πιο συγκεκριμένα, τώρα, ας έρθουμε στην επανέκδοση του Γ. Έξαρχου. Όλα τα παραπάνω, τα οποία άλλωστε υπάρχουν στο βιβλίο που παρουσιάζουμε, όχι όμως με αφηγηματικό γραμμικό τρόπο, αλλά ως βάση πληροφοριών προς επιστημονική αξιοποίηση, νομίζω ότι ήταν απαραίτητα για τη σχετική ενημέρωση του αναγνώστη και την κατανόηση εκ μέρους του της αξίας αυτής της επανέκδοσης. Στα «Προλεγόμενα» (σ. 11-15), ο Έξαρχος δίνει μεταξύ των άλλων διευκρινίσεις σε ό,τι αφορά την εκφορά των φωνηέντων, διφθόγγων και συμφώνων του ελληνικού αλφάβητου σε αντιστοιχία με το λατινικό, πράγμα που βοηθά στην πιστότερη απόδοση των φωνημάτων στη βλαχική και στην αλβανική γλώσσα. Στην «Εισαγωγή» (σ. 17-32) παραθέτει χωρία και αποσπάσματα όσων ασχολήθηκαν με τον Καβαλλιώτη, για τα οποία αναφέρει ότι «δίνουν πολύτιμα αλλά φτωχά βιογραφικά και εργογραφικά στοιχεία». Στη συνέχεια παραθέτει «Επιγράμματα» (σ. 33-40) που έγραψαν προς τιμήν του διδασκάλου τους μαθητές της «Νέας Ακαδημίας» και προσθέτει στοιχεία για την ίδρυσή της. Αμέσως μετά παραθέτει το λεξιλόγιο του Τρίγλωσσου Λεξικού σε τρεις στήλες (σ. 41-73). Στα «Επιλεγόμενα» (σ. 75-91) ανασκευάζει κάποιες απόψεις του Ε.Ν. Κεκρίδη και αποσαφηνίζει ορισμένα στοιχεία για τους Βλάχους. Τέλος, παραθέτει αυτούσια την έκδοση του 1770 (σ. 92-151).
Για να πάρει ο αναγνώστης μία εικόνα του Λεξικού, αντιγράφω εδώ από την πρώτη σελίδα του τις πρώτες 6, από τις 1.170, λέξεις:
ΡΩΜΑΙΪΚΗ ΒΛΑΧΙΚΗ ΑΛΒΑΝΙΤΙΚΗ
Αββάς Ηγούμενου Ηγκουμέν
Αγάλια Ανάργα Γκαντάλε
Αγαπώ Βόη Ντούα
Άγγελος Άγγελου Έγγελ
Αγγείον Βάσου Έva
Αγγίστρι Γκρέπου Γκρεπ
Θα κλείσω την παρουσίαση αυτού του βιβλίου με μία φράση ειπωμένη από έγκυρα επιστημονικά χείλη: «Οι δάσκαλοι της Νέας Ακαδημίας, πολύ πριν από τον Κοσμά τον Αιτωλό και τον Ρήγα Βελεστινλή, είχαν σκεφτεί πάνω στο γλωσσικό και εθνολογικό πρόβλημα της Βαλκανικής».
Πρωτοπειρία
Τρίγλωσσο λεξικό: Ρωμαϊκά, βλάχικα, αλβανίτικα
Θεοδώρου Αναστασίου Καβαλλιώτου
Σχόλια - εισαγωγή - επιλεγόμενα : Γιώργης Έξαρχος
Δίαυλος
152 σελ.
ISBN 978-960-531-350-0
Τιμή: €9,00
