Στο διάστημα των πενήντα περίπου χρόνων της συγγραφικής του σταδιοδρομίας, ο Θανάσης Βαλτινός έχει εξελιχθεί σε έναν από τους σημαντικούς πεζογράφους της λεγόμενης «δεύτερης μεταπολεμικής γενιάς». Μέχρι σήμερα, το έργο του συνθέτουν έντεκα μυθιστοριογραφήματα, είκοσι τέσσερα διηγήματα και ποικίλα άλλα κείμενα σε συλλογικές εκδόσεις, εφημερίδες και λογοτεχνικά περιοδικά.[1] Κάποια από αυτά θεωρούνται ορόσημα της ελληνικής μεταπολεμικής πεζογραφίας. Ο συγγραφέας έχει βραβευθεί για τη συμβολή του στην κινηματογραφική σεναριογραφία, για μεμονωμένα του κείμενα και για το σύνολο του έργου του.[2] Έχει επίσης διατελέσει πρόεδρος της Ελληνικής Ραδιοφωνίας Τηλεόρασης (1989-90), του Ελληνικού Κέντρου Κινηματογράφου (2005-6) και της Εταιρείας Ελλήνων Συγγραφέων (1990-4, 2005-9). Τέλος, τον Ιούνιο του 2008 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών στην έδρα της Νέας Ελληνικής Πεζογραφίας.

Ως πεζογράφος, ο Βαλτινός είναι ευρέως γνωστός για τη ρεαλιστική μεταχείριση αγνοημένων ή «ευαίσθητων» πτυχών της σύγχρονης ελληνικής Ιστορίας. Το βασικό θέμα της πεζογραφίας του είναι η ποικίλων μορφών βία που ενέπνευσαν διάφορες ιδεολογίες από τις αρχές του εικοστού αιώνα μέχρι το τέλος του. Οι ιστορικές περίοδοι με τις οποίες καταπιάνεται είναι κάτι περισσότερο από απλή σκηνογραφία των έργων του. Ο Εμφύλιος (1943-49), η δικτατορία (1967-74) και, σε πιο πρόσφατα κείμενά του, οι βαλκανικοί πόλεμοι (1912-13), ο Εθνικός Διχασμός (1915-) και η μικρασιατική εκστρατεία (1919-22) προσδιορίζουν αποφασιστικά τις συμπεριφορές των ηρώων του και την οπτική των αφηγητών του. Μέρος της θεματολογίας του είναι οι συνέπειες όλων αυτών των γεγονότων και των σχετικών ιδεολογιών στον ελληνικό πολιτισμό. Είναι νομίζω σημαντικό ότι, για την επίσημη υποδοχή του στην Ακαδημία Αθηνών, στη Δημόσια Συνεδρία της 27ης Απριλίου 2010, αντί ομιλίας, ο συγγραφέας διάβασε στο ακροατήριο ολόκληρο το πεζογράφημά του Ο τελευταίος Βαρλάμης. Το κείμενο σχολιάζει εμμέσως τις αισθητικές πρακτικές του συγγραφέα, ωστόσο, ο χρόνος αναφοράς του καλύπτει την Ιστορία του ελληνικού έθνους, χονδρικά από την εποχή της Επανάστασης του 1821 μέχρι το τέλος του εικοστού αιώνα.

Ο Βαλτινός είναι εξίσου γνωστός για τη λιτότητα των εκφραστικών του μέσων, για τη χρήση του λόγου της μαρτυρίας (προφορικής και γραπτής) και τη μίμηση αυθεντικών κειμένων στη σύνθεση των έργων του. Από τέτοιου είδους λόγο ή αποσπάσματα αποτελούνται καθ' ολοκληρίαν τα περισσότερα πεζογραφήματά του. Ορισμένα από τα πιο γνωστά μοιάζουν με αυτούσιες μαρτυρίες ή ασχολίαστες παραθέσεις αποσπασμάτων (περίπου ένα είδος faction, κατά τον αγγλικό όρο), παρά με αμιγή μυθιστοριογραφία (fiction), ώστε να φαίνεται ότι ο συγγραφέας «αντιγράφει παρά γράφει».[3] Η παραθεματική τεχνοτροπία δίνει έναν επαυξημένο βαθμό ρεαλισμού στα έργα του και αναγνωρίζεται, ευρέως πλέον, ως διακριτικό του προσωπικού του τρόπου γραφής.

Η εν λόγω τεχνοτροπία δίνει την εντύπωση μιας απόπειρας κατανόησης της ιστορικής εμπειρίας όχι μέσα από το βίωμα αλλά μέσα από προϋπάρχοντα κείμενα ή μέσα από τον λόγο. Αυτά τα γλωσσικά κατασκευάσματα συνθέτουν ένα είδος αρχείου που εντάσσεται σε λογοτεχνικά συμφραζόμενα με την απαίτηση να αναγνωστεί ως λογοτεχνία. Έτσι, τα αποσπάσματα που συνθέτουν το κάθε έργο διαρρηγνύουν τα ειδολογικά όρια που διαχωρίζουν συμβατικά τη μυθιστοριογραφία από άλλα είδη λόγου όπως η μαρτυρία, το ειδησεογράφημα, το ημερολόγιο, η διαφήμιση και η επιστολή. Ως εκ τούτου, και με εξαίρεση, ίσως, κάποια εμφανώς αυτοβιογραφικά διηγήματα, όπως το «Εθισμός στη νικοτίνη», τα κείμενα του Βαλτινού μοιάζουν να αμφισβητούν τον ρόλο του συγγραφέα ως εμπνευσμένης καλλιτεχνικής συνείδησης από την οποία αναβλύζει ένα προσωπικό ύφος ή ένας αυθεντικά βιωματικός λογοτεχνικός λόγος.[4] Παρ' όλα αυτά, τα κείμενά του περιέχουν πληθώρα μυθοποιητικών στοιχείων που προδίδουν τον επιτηδευμένο τους χαρακτήρα, ενώ τα κειμενικά αρχεία που συχνά παρουσιάζει είναι εμφανώς ελλιπή.

Η τεχνική της επεξεργασίας μαρτυριών και συμπαράθεσης αυθεντικών κειμένων προτάσσει συχνά ένα μασκάρεμα ή μια κατ' επίφασιν απόσβεση του συγγραφικού εγώ. Ο Τάκης Mενδράκος, λόγου χάριν, έχει αναφερθεί σε «μόνιμη απουσία του πεζογράφου από την αφηγηματική διαδικασία», ενώ ο Δημοσθένης Κούρτοβικ διέκρινε πρώτη φορά το 2001 ένα «συγγραφικό εγώ» στο Ημερολόγιο 1836-2011.[5] Για τον ίδιο τον συγγραφέα, η ενισχυμένη αληθοφάνεια που προκύπτει από τη χρήση τους στη λογοτεχνική σύνθεση είναι τέχνασμα πειθούς ή «αφοπλισμού» του αναγνώστη, το αναγκαίο «πλαίσιο» ή «πρόσχημα» για μια κατεξοχήν εργαστηριακή αντιμετώπιση της λογοτεχνίας και, συγχρόνως, ένα είδος αυτοβιογράφησης. Έτσι, η συμπαράθεση διάφορων ειδών λόγου και οι οιονεί μαρτυρίες που συνθέτουν τα έργα του φαίνεται να ορίζουν την ταυτότητα του συγγραφικού εγώ και το σύνολο περιεχομένου και μορφής τους να επιβάλλεται στον αναγνώστη ως αισθητικό αποτέλεσμα.

Στην κριτική για το έργο του Βαλτινού παρατηρείται άλλοτε μια κατηγορηματική βεβαιότητα για το νόημα της πεζογραφίας του και άλλοτε μια αμηχανία για το πώς μπορεί να σχολιαστεί εφόσον, ενώ αυτοσυστήνεται ως λογοτεχνία, δεν παύει να λειτουργεί και πραγματολογικά. Ως εκ τούτου, κάποια έργα του έχουν αντιμετωπιστεί με μια σειρά ανομολόγητων και ρητών αμφιβολιών για τη λογοτεχνικότητά τους. Αυτό οφείλεται κυρίως στο ότι η τεχνοτροπία του αμφισβητεί τις συμβάσεις μιας παραδοσιακής μυθιστοριογραφικής αισθητικής και δεν ανταποκρίνεται στις προσδοκίες αναγνωστών που φαίνεται να συνεχίζουν να την αναζητούν. Σαν συνέπεια αυτού, ένα από τα ζητήματα που τίθεται από την κριτική είναι η ειδολογική διττότητα των κειμένων του ή ένας διχασμός ανάμεσα στην πραγματολογική και τη μυθοπλαστική λειτουργία της γλώσσας. Εκεί, όμως, σε αυτή τη διττότητα, υφέρπει και η λογοτεχνικότητα των κειμένων του ή, με όρους πιο ιμπρεσιονιστικούς, η μαγεία της γραφής του Θανάση Βαλτινού.

Ο Δημήτρης Παϊβανάς γεννήθηκε στην Αθήνα το 1961. Σπούδασε Νεοελληνική και Κλασική Φιλολογία στο Πανεπιστήμιο της Μελβούρνης και είναι Διδάκτορας του Πανεπιστημίου του Birmingham (Μεγ. Βρετανία). Δίδαξε Νεοελληνική Γλώσσα, Λογοτεχνία, Θεωρία της Λογοτεχνικής Κριτικής και Μετάφραση στα Πανεπιστήμια της Μελβούρνης και του La Trobe. Η μελέτη του Βία και Αφήγηση: Ιστορία, Ιδεολογία και Εθνικός Πολιτισμός στην Πεζογραφία του Θανάση Βαλτινού (2012) κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Εστία.

1. Η κάθοδος των εννιά (1963 / Κέδρος 1978), Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη ― Βιβλίο πρώτο: Αμερική (1964 / Κέδρος 1972), Τρία ελληνικά μονόπρακτα (Κέδρος 1978), Μπλε βαθύ σχεδόν μαύρο (Στιγμή 1985), Στοιχεία για τη δεκαετία του '60 (Στιγμή 1989), Φτερά μπεκάτσας (Άγρα 1992), Ορθοκωστά (Άγρα 1994) και Συναξάρι Αντρέα Κορδοπάτη ― Βιβλίο δεύτερο: Βαλκανικοί πόλεμοι – '22 (Ωκεανίδα 2000), Ημερολόγιο 1836-2011 (Ωκεανίδα 2003), Άνθη της αβύσσου (Εστία 2008), Ο τελευταίος Βαρλάμης (Εστία 2010), Ανάπλους (Εστία 2012), τις συλλογές διηγημάτων Θα βρείτε τα οστά μου υπό βροχήν (Άγρα 1992) και Εθισμός στη νικοτίνη (Μεταίχμιο 2003) και, μεταξύ άλλων διάσπαρτων πολλά από τα οποία είναι συγκεντρωμένα στον τόμο Κρασί και νύμφες (Εστία 2009), το λεύκωμα του J.-F. Bonhomme Σχισμή φωτός (Ολκός 2001) με συνοδευτικά κείμενα του Βαλτινού και το CD που κυκλοφόρησε εκτός εμπορίου με τίτλο Ημερολόγιο της Αλοννήσου. Η δεύτερη χρονολογία, όπου σημειώνεται μετά από κάθετο στις παρενθέσεις, παραπέμπει στην πρώτη δημοσίευση σε μορφή βιβλίου.
2. Διεθνές Βραβείο Καβάφη (2001) και Βραβείο Ιδρύματος Πέτρου Χάρη της Ακαδημίας Αθηνών (2002). Τον Δεκέμβριο του 2003, παρασημοφορήθηκε με τον Σταυρό του Τάγματος της Τιμής από τον Πρόεδρο της Δημοκρατίας Κωνσταντίνο Στεφανόπουλο. Ως σεναριογράφος, βραβεύθηκε με τους Tonino Guera και Θόδωρο Αγγελόπουλο στο Φεστιβάλ Καννών του 1984 για το σενάριο της ταινίας Ταξίδι στα Κύθηρα. Το μυθιστόρημα Στοιχεία για τη δεκαετία του '60 τιμήθηκε με το Κρατικό Βραβείο Μυθιστορήματος το 1990. Βλ. και Λ. Ζαφειρίου «Χρονολόγιο Θανάση Βαλτινού» Νέα Εστία 1802 (Ιούλιος-Αύγουστος 2007) σσ. 221-5.
3. Π. Μπουκάλας, «Τα όρια της λογοτεχνίας ντοκιμανταίρ» στο Θ. Πυλαρινός (επιμ. και εισαγωγή) Για τον Bαλτινό. Kριτικά κείμενα, Αιγαίον, Λευκωσία 2003, σ. 326.
4. Βλ. M. Vitti, «Ένα μυθιστόρημα χωρίς συγγραφέα. Τα "Τρία ελληνικά μονόπρακτα" του Θανάση Βαλτινού», Το Βήμα (29 Ιουλίου 1979) και Ν. Χαραλαμπίδου «H αφηγηματική πορεία του Θανάση Bαλτινού: O λόγος και η ιστορία» στο Τ. Kροντήρη και Κ. Kίτση-Mυτάκου (επιμ.) H λογοτεχνία και οι προϋποθέσεις της. Tιμητικό αφιέρωμα στην Tζίνα Πολίτη, University Studio Press, Θεσσαλονίκη 1999, σ. 237.
5. Τ. Μενδράκος, «Πολύτροπο και πολυθεματικό έργο», Η Αυγή (20 Ιουνίου 1993) σ. 14 και Δ. Κούρτοβικ «Ιστορία, ιστορίες, ιστ... ιιι...» Τα Νέα – Πρόσωπα (7 Ιουλίου 2001) σ. 34. Βλ. και Κ. Xρυσομάλλη-Henrich, «Tο ύφος της αμεσότητας, η αρμονία λόγου και περιεχομένων (Στοιχεία της ποιητικής του Θανάση Bαλτινού)», Πόρφυρας 103 (Aπρίλης-Iούνιος 2002), σ. 34.

Twitter