του Φραν Ο’Ρουρκ

απόδοση: Belica-Antonia Kubareli

«Είμαι πεπεισμένος ότι οι Έλληνες μου φέρνουν γούρι. Όλοι τους έχουν την ψυχή και την ευρηματικότητα του Οδυσσέα».

Ο Τζέιμς Τζόις (1882-1941) λάτρευε την ελληνική μυθολογία, φιλοσοφία και λογοτεχνία, και τη νεοελληνική κουλτούρα. Τον ενθουσίαζε καθετί ελληνικό –κλασικό ή σύγχρονο– και πίστευε ακράδαντα ότι οι Νεοέλληνες είναι οι απόλυτοι κληρονόμοι της αρχαιότητας, ακόμα και εν αγνοία τους, γι’ αυτό και επεδίωκε να τους κάνει παρέα σε όλες τις πόλεις όπου έζησε.

Το 1921 έγραψε στη Harriet Shaw Weaver: «Δεν ξέρω αρχαία ελληνικά κι ας με αναφέρουν ως βαθύ γνώστη της γλώσσας. Ο πατέρας μου ήθελε να μάθω ελληνικά σαν τρίτη γλώσσα, η μητέρα μου γερμανικά κι εγώ διάλεξα τα ιταλικά. Μιλάω, ή μιλούσα, συμπαθητικά νέα ελληνικά […] κάνω χρόνια παρέα με Έλληνες, από αριστοκράτες ως και πωλητές κρεμμυδιών – κυρίως αυτούς. Είμαι προληπτικός, έχω κι εγώ τις δεισιδαιμονίες μου. Είμαι πεπεισμένος ότι οι Έλληνες μου φέρνουν γούρι. Εμένα πάντα οι Έλληνες με βοήθησαν στη ζωή μου. Μην τους βλέπετε φασαριόζους και φωνακλάδες, όλοι τους έχουν την ψυχή και την ευρηματικότητα του Οδυσσέα».

Άρχισε να μαθαίνει νέα ελληνικά στην Τεργέστη και αφότου συνδέθηκε φιλικά με τον Κεφαλλονίτη Παύλο Φωκά, υπάλληλο μιας ελβετικής εμπορικής εταιρείας στη Ζυρίχη, έπιασε πιο εντατικά τη μελέτη της γλώσσας μας. Επίσης μιλούσε ελληνικά με τον Paul Ruggiero, έναν Ιταλό μουσικό που είχε ζήσει χρόνια στην πατρίδα μας.

Ο Τζόις κατέγραφε σε σημειωματάρια τις προσπάθειές του. Εκτός απ’ τις τυπικές ασκήσεις λεξιλογίου και γραμματικής, διαβάζουμε σημειώσεις αποκαλυπτικές για τις προτιμήσεις του. Μεταξύ αυτών έχει καταγράψει ένα ελληνικό νανούρισμα, τις πρώτες στροφές του ελληνικού εθνικού ύμνου, αλλά και υποδείγματα εμπορικής αλληλογραφίας, ένα ελληνικό επαναστατικό τραγούδι, δύο στροφές της ομηρικής Οδύσσειας και μια ανταπόκριση ελληνικής εφημερίδας απ’ τον πόλεμο. Επίσης παρακολουθούσε τις ανασκαφές του Άρθουρ Έβανς στην Ελλάδα.

Εξαιρετικά διασκεδαστικές είναι δύο σελίδες, η μία απέναντι στην άλλη, εμβληματικές για δύο αντικρουόμενα ενδιαφέροντα του Τζόις: το εσχατολογικό και το σκατολογικό, όπως έλεγε ο ίδιος κάνοντας λογοπαίγνιο. Στη μια σελίδα διαβάζουμε με τα γράμματά του στα ελληνικά το «Πάτερ ημών, ο εν τοις ουρανοίς» και στην απέναντι σελίδα τα: «Συγνόμην, πρέπει να πηγαίνω εις το αποχωρητήριον» και «Οι χίροι τρόγουν σκατά» και «Εάν δεν το αγαπάτε, να χέσω τα μούτρα σας», κι αμέσως μετά την ευγενέστατη φράση: «Πέρνετε ένα συγαρέτο, κυρία».

Ο κατάλογος των λέξεων που ακολουθεί στο σημειωματάριο παρέχει λεξιλόγιο παρεμφερούς βωμολοχίας με χαριτωμένες ανορθογραφίες. (Μάλιστα η προφανής ωμότητα κάποιων εκφράσεών του στον Οδυσσέα έγιναν αιτία απαγόρευσης του βιβλίου σε πολλές χώρες επί χρόνια και η απόφαση του δικαστή John M. Woolsey το 1934 στη Νέα Υόρκη, που ανακοίνωνε ότι το βιβλίο δεν είναι πορνογραφικό εφόσον δεν προωθεί σεξουαλικό πόθο, δημιούργησε νομικό δεδικασμένο κι επηρέασε διεθνώς τα λογοτεχνικά δρώμενα.)

Το χιούμορ του ήταν δαιμόνιο όταν βρισκόταν με αντροπαρέες, αλλά όταν υπήρχαν και γυναίκες μαζί τους, απαιτούσε σεβασμό και ευγένεια προς τις κυρίες.

Οι πιο αγαπημένοι του συγγραφείς ήταν ο Όμηρος και ο Αριστοτέλης, κι απετέλεσαν δύο απ’ τις βασικές πηγές της αισθητικής του. Ο αρχαίος παραμυθάς τον έκανε να γράψει τον Οδυσσέα, ενώ θεωρούσε το φιλόσοφο τον «μεγαλύτερο διανοητή όλων των εποχών» και μελέτησε όλα του τα έργα. Η χώρα μας μπήκε στη ζωή του από παιδί, αφού διδάχτηκε στο σχολείο τα ομηρικά έπη και μάλιστα, όταν ένας δάσκαλος της έκτης δημοτικού έβαλε θέμα έκθεσης «ο αγαπημένος μου ήρωας», ο Τζόις έγραψε για τον Οδυσσέα. Αργότερα δήλωνε: «Μαγευόμουν απ’ το μυστικισμό του από δώδεκα χρόνων».

Σε συζητήσεις με το φίλο του ζωγράφο και γλύπτη Frank Budgen, ο Τζόις δηλώνει ότι πάνω απ’ όλα τον εντυπωσίαζε το πόσο ολοκληρωμένος είναι ο χαρακτήρας του ομηρικού Οδυσσέα.

«Τι εννοείς όταν μου λες ότι ήταν ολοκληρωμένος;» απόρησε ο Budgen. «Για να σ’ το πω απ’ τη δική μου πλευρά, όταν ένας γλύπτης φτιάχνει ένα άγαλμα, ο άνθρωπος είναι τρισδιάστατος αλλά όχι υποχρεωτικά ολοκληρωμένος ως προς την ιδανική έννοια της λέξης. Όλα τα έργα παραμένουν ατελή, όπως και οι άνθρωποι».

Και ο Τζόις απάντησε: «Ο Οδυσσέας είναι πλήρης. Τον βλέπω απ’ όλες τις πλευρές του και έτσι είναι ολοκληρωμένος και από την οπτική του γλύπτη αλλά και από την πλευρά της ανθρώπινης ολοκλήρωσης. Είναι καλός κ’ αγαθός – έμπλεος ανθρωπιάς. Για μένα ούτε ο Χριστός δεν είναι τόσο ολοκληρωμένος, ούτε βέβαια ο Φάουστ ή ο Άμλετ. Ο Χριστός δεν καλύπτει όλες τις πλευρές της ζωής, καθώς δεν έζησε ποτέ με μια γυναίκα. Ενώ ο Οδυσσέας καλύπτει πάντα τα ανθρώπινα. Είναι γιος του Λαέρτη και πατέρας του Τηλέμαχου, σύζυγος της Πηνελόπης, εραστής της Καλυψούς, πολεμάει με τους υπόλοιπους Έλληνες στην Τροία και είναι και βασιλιάς της Ιθάκης. Επιπλέον, υπόκειται μύριες όσες δοκιμασίες και τα βγάζει πέρα σε όλες».

Ο Τζόις πίστευε ακράδαντα ότι το πιο όμορφο, το πιο καθολικά λογοτεχνικό κείμενο είναι η Οδύσσεια και, όπως έλεγε στον George Borach: «Ο Οδυσσέας είναι ό,τι πιο ανθρώπινο έχει εμφανιστεί ποτέ στην παγκόσμια λογοτεχνία».

Και εξηγεί στο φίλο και μαθητή του: «Ο Οδυσσέας δεν ήθελε να φύγει για την Τροία. Ήξερε ότι ο πόλεμος γινόταν επειδή οι έμποροι της Ελλάδας έψαχναν για νέες αγορές. Όταν ήρθαν να τον καλέσουν στο στρατό, έτυχε να οργώνει. Αρχικά παρέστησε τον τρελό για να μην καταταγεί. Του έβαλαν τον δίχρονο γιο του Τηλέμαχο κάτω από το άροτρο για να τον εξαναγκάσουν να δεχτεί. Κι έτσι σταμάτησε, για να μη σκοτώσει το παιδί του. Δες την ομορφιά της σκηνής: Ο μοναδικός άντρας στην Ελλάδα που αντιτίθεται στον πόλεμο κόντρα στον πατέρα που φοβάται για τη ζωή του παιδιού του. Οι ήρωες χύνουν το αίμα τους μάταια, παγιδευμένοι στην ατέλειωτη πολιορκία. Και είναι ο Οδυσσέας που σκέφτεται την ιδέα του Δούρειου Ίππου. Γιατί ενώ έβλεπε ότι ήταν ένας άδικος πόλεμος, θεωρεί υποχρέωσή του να βρει τη λύση. Μετά την Τροία δε γίνεται μνεία ούτε στον Αχιλλέα, ούτε στον Μενέλαο, ούτε στον Αγαμέμνονα. Μόνο ο Οδυσσέας συνεχίζει κι έτσι ξεκινά το μοτίβο της περιπλάνησης, δηλαδή της αυτογνωσίας. Θυμήσου τη Σκύλλα και τη Χάρυβδη, τι εξαίσια παραβολή! Ο Οδυσσέας είναι εξαιρετικός μουσικός, θέλει να ακούσει, και γι’ αυτό δένεται από μόνος του στο κατάρτι. Σκέψου: Απ’ τη μια ο καλλιτέχνης που ρισκάρει τη ζωή του για την τέχνη κι απ’ την άλλη ο ηγέτης που φροντίζει τους άλλους. Και η επιστροφή του στην Ιθάκη; Υπάρχει τίποτα πιο ανθρώπινο; Πιο βαθύ, πιο συναρπαστικό; Ειλικρινά δεν ξέρω πώς διανοούμαι να αγγίξω αυτά τα μοτίβα στα δικά μου έργα… Δεν ξέρω αν θα τα βγάλω πέρα. Έβαλα πολύ ψηλά τον πήχη για τον εαυτό μου».

Ωστόσο κι ανεξάρτητα απ’ τις αγωνίες του, ο Τζόις θέλησε με τα έργα του να ερευνήσει σε όλο της το εύρος την ανθρώπινη ύπαρξη σύμφωνα με τα ομηρικά και αριστοτέλεια πρότυπα.

Ο T. S. Eliot έγραψε για τον Οδυσσέα του: «Ο Τζόις διαχειρίζεται τον ήρωα σε ένα διαρκή παραλληλισμό, μια συγχρονικότητα αρχαιότητας και μοντερνισμού […] είναι ο δικός του τρόπος να ελέγξει, να οργανώσει και να σχηματοποιήσει ένα γιγάντιο πανόραμα της ματαιότητας και της αναρχίας που διατρέχει τη σύγχρονη Ιστορία, καταργώντας τη μέχρι τώρα λογοτεχνία».

Ο Ezra Pound γράφει: «Οι παραλληλισμοί με την ομηρική Οδύσσεια είναι καθαρά μηχανιστικές τεχνικές συγγραφής που χρησιμοποίησε ο Τζόις για να διευκολυνθεί, κάθε μπουζουκοκέφαλος μπορεί να πιάσει το πρωτότυπο και θα τους ανακαλύψει με την πρώτη ανάγνωση. Ο Τζόις έπρεπε να βρει μια φόρμα για να βάλει σε τάξη το χάος».

Όμως ο Τζόις όχι απλώς δεν αρνήθηκε ποτέ ότι πήρε τα μοτίβα, τη φόρμα και τον ήρωα απ’ τον Όμηρο, αλλά επέμενε σε όλες τις μεταφράσεις προς όλους τους εκδότες να φτιάχνουν εξώφυλλα που «…θα επιτείνουν την ελληνικότητα του Οδυσσέα μου. Θέλω πάντα τα χρώματα να προβάλλουν τα χρώματα της ελληνικής σημαίας. Αν δε γνωρίζετε τι εννοώ, θα σας στείλω εγώ διάφορα σχέδια της ελληνικής σημαίας ώστε να ξέρετε πώς θα φτιάξετε το εξώφυλλο και παρακαλώ θερμά να μου στείλετε προσχέδια για να δώσω την έγκρισή μου».

Στους φίλους του έλεγε: «Τι παράξενο. Ενώ η ελληνική σημαία έχει βαυαρική καταγωγή, εισαγόμενη απ’ τους ξενόφερτους βασιλιάδες, κατάφερε να ξεπεράσει τους Βαυαρούς και να γίνει απόλυτα ελληνική γιατί συμβολίζει τελικά και την Οδύσσεια και τη γεωγραφική θέση της Ελλάδας με όλα τα μπλε του ουρανού και της θάλασσας, και το εκτυφλωτικό λευκό των μαρμάρων και του ήλιου της».

Μάλιστα στον τοίχο του παριζιάνικου διαμερίσματός του είχε κρεμάσει μια μεγάλη ελληνική σημαία που αγόρασε στην Τεργέστη, και σε ένα βάζο πάνω στο πιάνο του είχε διάφορες μικρότερες. Σε όποιον ρωτούσε γιατί κάνει συλλογή, απαντούσε: «Κάθε σημαιούλα αντιπροσωπεύει κάθε έκδοση ή επανέκδοση του Οδυσσέα μου. Το χρωστάω στην Ελλάδα. Γι’ αυτό και το δωμάτιό μου είναι γαλάζιο, γι’ αυτό και επιμένω να τη θυμίζουν τα εξώφυλλά μου, ώστε να σκέφτονται αμέσως την Ελλάδα και οι αναγνώστες μου».

Παραδεχόταν ότι εάν δεν ήξερε τον Όμηρο, ασφαλώς δε θα είχε συλλάβει αυτή τη συγκεκριμένη φόρμα για τον Οδυσσέα του, και ίσως να μην είχε γράψει καν το βιβλίο.

Ωστόσο, εκτός απ’ τον Όμηρο, όλα του τα έργα έχουν τη σφραγίδα και ακόμα μιας τεράστιας επιρροής: του Αριστοτέλη. Στις συζητήσεις του με τον Georges Borach, δηλώνει: «Τα τελευταία διακόσια χρόνια δεν εμφανίστηκε μεγαλύτερος διανοητής. Όλοι οι διανοητές των δύο τελευταίων αιώνων, απ’ τον Καντ ως τον Μπενεντέτο Κρότσε, απλώς καλλιέργησαν τον υπάρχοντα κήπο του Αριστοτέλη. Τα πάντα στο έργο του έχουν απόλυτη διαύγεια και απλότητα, ενώ όλοι οι άλλοι απλώς έγραψαν τόμους επί τόμων για να επαναλάβουν τις δικές του ιδέες».

Ξέρουμε πια ότι ο Τζόις πρωτοανακάλυψε τον Αριστοτέλη στο γυμνάσιο και δεν τον εγκατέλειψε ποτέ. Τα ημερολόγια και η αλληλογραφία του από το Παρίσι δείχνουν ότι όχι μόνο τον μελετούσε, αλλά και αντέγραφε κομμάτια που τον εντυπωσίαζαν και μάλιστα στα αρχαία ελληνικά!

Λίγο προτού φύγει απ’ το Δουβλίνο για το Παρίσι, όπου σκόπευε να σπουδάσει ιατρική, έγραψε κι ένα σατιρικό ποίημα με τίτλο «Η Αγία Εξουσία», όπου διακωμωδεί τον Yeats και άλλες κορυφαίες φυσιογνωμίας της ιρλανδικής ιντελιγκέντσιας της εποχής. Καυτηριάζει τον επίπλαστο, νεφελώδη νεοκελτισμό τους. Χρησιμοποιεί ως παράδειγμα την αριστοτέλεια κάθαρση για να καθαρίσει τη λογοτεχνική Ιρλανδία, καλώντας τους συγχρόνους του να διαβάσουν το φιλόσοφο για να καταλάβουν τι βλακείες λένε.

Ωστόσο αυτό που κάνει τον Τζόις μοναδικό στον αριστοτελισμό του είναι ότι εμποτίστηκε από τον αρχαίο φιλόσοφο και ως άνθρωπος και ως συγγραφέας.

Ο Δαίδαλός του εμπνέεται απ’ τον Αριστοτέλη για να καταλάβει τον εαυτό του και τον κόσμο. Ο ήρωας θέτει διάφορα αινίγματα στη διάρκεια της ημέρας, όπως η έννοια της Ιστορίας, η φύση της αντίληψης, η γνώση, η ταυτότητα του ατόμου. Τυπικά αριστοτέλεια ζητήματα εντάσσονται συστηματικά στο έργο του Τζόις.

Μέχρι το τέλος της ζωής του διατηρούσε ζωηρό ενδιαφέρον για καθετί ελληνικό. Παρακολουθούσε τις δραστηριότητες των Ελλήνων αντιστασιακών και τραγουδούσε ελληνικά τραγούδια που έμαθε απ’ τον Paul Ruggiero κι έλεγε ότι τα ελληνικά του προέρχονται περισσότερο από την ελληνική μουσική παρά από τα διαβάσματά του.

Περιγράφοντας μια γιορτή γενεθλίων του, έγραψε σ’ ένα φίλο του: «Η υπέροχη βραδιά έκλεισε με τον ελληνικό εθνικό ύμνο. Τραγουδήσαμε Χαίρε, ω χαίρε, λευτεριά», με τις λέξεις αυτές στα ελληνικά στο γράμμα του.

Λίγο πριν από το θάνατό του, σε μια βόλτα στη Ζυρίχη, αγόρασε τρία βιβλία ελληνικής μυθολογίας για τον εγγονό του τον Στίβεν, ενώ από τα δύο βιβλία που βρέθηκαν πάνω στο γραφείο του την ημέρα του θανάτου του, το ένα ήταν λεξικό της ελληνικής γλώσσας.

Ο FRAN O’ROURKE είναι Professor of Philosophy στο πανεπιστήμιο του Δουβλίνου (UCD) με πολλές δημοσιεύσεις για τους κλασικούς κι ένας απ’ τους μεγαλύτερους φιλέλληνες που έχω γνωρίσει. Τα τελευταία χρόνια κάνει μεταδιδακτορικό στον Τζέιμς Τζόις. Επίσης πλήρωσε 2.500 ευρώ για να επισκευαστεί η κιθάρα του συγγραφέα και την επέστρεψε στο μουσείο Joyce Tower Museum, αφού τη βδομάδα Bloomsweek (Ιούνιος 2012) έδωσε ρεσιτάλ με τα αγαπημένα του τραγούδια του Τζόις, περιλαμβανομένων και των ελληνικών.

Twitter