του Φίλιππου Φιλίππου

Πρόσφατα, εκδόθηκε από την Άγρα και το Βιβλιοπωλείον της Εστίας το βιβλίο του Ανδρέα Εμπειρίκου Ο «Σέργιος και Βάκχος» του Μ. Καραγάτση, ένας είδος μελέτης για το ομώνυμο μυθιστόρημα του Καραγάτση. Τον πρώτο πρόλογο έγραψε ο Λεωνίδας Εμπειρίκος, γιος του Ανδρέα, και το δεύτερο η Μαρίνα Καραγάτση, κόρη του Μ. Καραγάτση. Υπάρχει ακόμα κι ένα επίμετρο της Μαρίνας και μερικές φωτογραφίες. Οι δυο τους ήταν φίλοι, γράφει η Μαρίνα, αλλά όχι γκαρδιακοί, γιατί τους χώριζαν πολλά και σε πολλά διαφωνούσαν. Συμφωνούσαν όμως στο θέμα του έρωτα και των ερωτικών σχέσεων, αφού ο έρωτας, δηλαδή το σεξ, κυριαρχεί στο έργο αμφοτέρων. «Ναι, φίλτατε Δημήτρη, ο έρωτας πρέπει να είναι πάντοτε ελεύθερος με όλας τας ηδονάς του», του έλεγε ο Εμπειρίκος. «Συμφωνώ και επαυξάνω, αγαπητέ», απαντούσε ο Καραγάτσης.

Ήταν κι οι δύο ερωτικοί, ερωτικότατοι. Ο Εμπειρίκος είχε προηγηθεί με την Υψικάμινο, προκαλώντας το κοινό αίσθημα. Όταν το 1990 εκδόθηκε ο α' τόμος του πρώτου μέρους του μυθιστορήματος-ποταμού Ο Μέγας Ανατολικός οι κριτικοί το υποδέχτηκαν, εκτός εξαιρέσεων, με μεγάλο ενθουσιασμό. Ο Κώστας Σταματίου το χαρακτήρισε «οργασμικό παραμύθι», ο Διονύσης Καψάλης «κείμενο ακραίου διαφωτισμού», ο Ηλίας Κανέλλης «ατέρμονο παιχνίδι απελευθέρωσης των αρχέγονων επιθυμιών». Από τη μεριά του, ο Ευγένιος Αρανίτσης το αποκάλεσε «έργο αφελές και μονότονο».

Η έκδοση του πολυσέλιδου 8τομου μυθιστορήματος προξένησε πλήθος δημοσιευμάτων για τον συγγραφέα του με αποτέλεσμα την εξής παραδοξότητα: να λησμονηθεί προς στιγμήν πως ο Ανδρέας Εμπειρίκος είναι ποιητής, ο εισηγητής και σημαντικότερος εκπρόσωπος του υπερρεαλισμού στην Ελλάδα.

Ο Εμπειρίκος που γεννήθηκε στις 2 Σεπτεμβρίου 1901 στη Βραΐλα της Ρουμανίας, γιος του Λεωνίδα Α. Εμπειρίκου και της Στεφανίας Κυδωνιέως (με μητέρα ρωσικής καταγωγής), πέθανε στις 3 Αυγούστου 1975. Όταν το 1935 εξέδωσε την ποιητική συλλογή Υψικάμινος εντυπωσίασε τόσο με το νεωτεριστικό υπερρεαλιστικό (ή σουρεαλιστικό, όπως επονομάστηκε τότε, όρος υποτιμητικός και χλευαστικός), ύφος του, όσο και με τις τολμηρές για την εποχή λέξεις που χρησιμοποίησε. Στο τέταρτο κιόλας ποίημα της συλλογής, το «Κύκλωπες και Καταστήματα», διαβάζουμε το στίχο «προτιμούν τη στύσι του πέους από τα σύννεφα της νηνεμίας». Λέξεις, όπως «βυζιά», «συνουσία». «σπέρμα», «αυνανιζόμενης», είναι συχνές, ενώ συχνές είναι και οι υπαινικτικές αναφορές στη σεξουαλική πράξη.

Κλιμακωτά, ο Εμπειρίκος ξέφυγε από τις ανώδυνες, τις ποιητικές λέξεις και φράσεις, λ.χ. «το ερωτικό κογχύλι της... σαν κόκκινο τριαντάφυλλο τελείως ανοιγμένο» και προχώρησε σε ακριβείς περιγραφές της σεξουαλικής πράξης, εκφράζοντας έτσι τις προθέσεις του ως λογοτέχνης. Οπαδός του Αντρέ Μπρετόν και ένθερμος θιασώτης της ερωτικής ελευθεριότητας των Γάλλων υπερρεαλιστών, οπαδός και του Σίγκμουντ Φρόιντ (σπούδασε ψυχανάλυση κοντά στον Ρενέ Λαφόργκ και μάλιστα άσκησε το επάγγελμα του ψυχαναλυτή), άρχισε να γράφει πεζογραφήματα με ερωτική δράση και ανάλογους διαλόγους.

Το τολμηρότερα πεζά του εκδόθηκαν μετά τον θάνατό του. Πρώτα η Αργώ ή πλους αεροστάτου, στη συνέχεια η Οκτάνα, το ευαγγέλιό του, η Ουτοπία του, ο καταστατικός χάρτης της φιλοσοφίας του. Τέλος, ο Μέγας Ανατολικός, το αποκορύφωμα των ερωτικών του φαντασιώσεων. Αργότερα, εκδόθηκε το Ζεμφύρα, ή το μυστικόν της Πασιφάης, το ίδιο τολμηρό με τα προηγούμενα έργα. Απομένει να εκδοθεί το Βεατρίκη, ένας έρωτας του Μπούφαλο Μπιλ, καθώς και κάποια πονήματα, των οποίων δεν γνωρίζουμε τους τίτλους, ούτε το αν προσθέτουν κάτι καινούργιο στο συνολικό του έργο.

Η Αργώ ή πλους αεροστάτου, μια νουβέλα που αφορά την πτήση ενός αεροστάτου με τρεις αεροναύτες στην Κολομβία, καταφανώς σεμνότερη από τον Μεγάλο Ανατολικό, πρωτοδημοσιεύτηκε στο περιοδικό Πάλι, στα τεύχη 1,2,3 και 4 το 1965 και 1966. Για τον φόβο, όμως, των Ιουδαίων, ο Εμπειρίκος αναγκάστηκε να αυτολογοκριθεί, βάζοντας αποσιωπητικά στα επίμαχα σημεία, δεδομένου ότι η εποχή δεν σήκωνε τολμηρότητες.

Γράφει ο Ελύτης στην Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο που πρωτοεκδόθηκε το 1979 από τις εκδόσεις Τραμ της Θεσσαλονίκης:

«Η Αργώ ή πλους αεροστάτου και η Ζεμφύρα ή το μυστικόν της Πασιφάης (ως και στο διαζευκτικό "ή" του τίτλου θέλησε ν' απομιμηθεί τα προσφιλή του πρότυπα) δεν αποτελούν παρά τους δορυφόρους του Μεγάλου Ανατολικού και δε μεταφέρουν παρά σε σμίκρυνση την μεγάλη τοιχογραφία». Ο Ελύτης που είχε ακούσει αποσπάσματα από τον Μέγα Ανατολικό ανάμεσα στο 1952 και στο 1960, σημειώνει ότι η αξία του μυθιστορήματος, «η απώτερη, πιστεύω, δεν βρίσκεται σ' αυτά• βρίσκεται στην παναγαθοσύνη του ποιητή που διαχέεται πάνω στους χαρακτήρες και τις πράξεις των πλέον διαφορετικών τύπων του έργου, πρωταγωνιστών ή κομπάρσων και αναεκπέμπεται αδιάκοπα στον αναγνώστη σαν ένα είδος ευλογίας».

Ο Μέγας Ανατολικός, θρυλικό μυθιστόρημα για το οποίο γνώριζαν λεπτομέρειες μόνο μερικοί μυημένοι φίλοι του Εμπειρίκου, άργησε να εκδοθεί. Αποσπάσματα από αυτό διάβαζε ο ποιητής στο σπίτι του, στην οδό Αινιάνος 8, στην αρχή της λεωφόρου Αλεξάνδρας, μπροστά σε έμπιστα πρόσωπα. Ο Οδυσσέας Ελύτης, ο Γιώργος Λίκος, ο Γιάννης Τσαρούχης, ο Γιάννης Μόραλης, ο Νάνος Βαλαωρίτης και άλλοι απολάμβαναν την ανάγνωση και έπειτα μετέδιδαν σε άλλους τις εντυπώσεις τους, ενισχύοντας τον μύθο του έργου.

Πρώτη γεύση από αυτό πήραν οι αναγνώστες το 1966, στο Πάλι τεύχος 6, όταν δημοσιεύτηκαν αποσπάσματά του. Εικόνες από το μυθιστόρημα Ο Μέγας Ανατολικός (αποσπάσματα εκ του 52ου κεφαλαίου)». Φυσικά, και σε αυτή την περίπτωση υπήρχαν τα απαραίτητα αποσιωπητικά.

Το μυθιστόρημα άρχισε να γράφεται το 1945, αμέσως μετά τη Συμφωνία της Βάρκιζας –νωρίτερα, στα Δεκεμβριανά, ο Εμπειρίκος είχε μια οδυνηρή εμπειρία, όταν πιάστηκε από την Πολιτοφυλακή του ΕΛΑΣ και οδηγήθηκε ως όμηρος στα Κρώρα –,τελείωσε το 1952, μετά τη λήξη του Εμφυλίου πολέμου και ολοκληρώθηκε το 1970, ύστερα από πολλά χρόνια επεξεργασίας. Θέμα του είναι το παρθενικό ταξίδι του υπερωκεάνιου «Μέγας Ανατολικός» που απέπλευσε από το Λίβερπουλ στις 21 Μαΐου του 1867. Από το ίδιο πλοίο εμπνεύστηκε και ο Ιούλιος Βερν για να γράψει το μυθιστόρημά του Πλωτή πόλη. Ένα πλήθος ανθρώπων, μια πανσπερμία φυλών και εθνοτήτων που αντιπροσωπεύουν όλα τα κοινωνικά στρώματα (αξιωματικοί, κόμισσες, χορευτές, πυγμάχου, υπηρέτες και άλλοι), ταξιδεύουν προς το Νέο Κόσμο (συμβολικά: προς έναν κόσμο ελεύθερο από κάθε οδύνη, θλίψη, στέρηση, δεισιδαιμονία, φόβο, καταπίεση), επιδιδόμενοι στο κυνήγι της σαρκικής ηδονής. Οι ταξιδιώτες-ήρωες του Εμπειρίκου, ανάμεσά τους ο Ιούλιος Βερν και ο ίδιος ο ποιητής, ο οποίος εμφανίζεται ως Ανδρέας Σπερχής, είναι όλοι καλοί, χαρούμενοι, εύθυμοι, δεν έχουν τίποτα κοινό με τους ήρωες των ερωτογραφημάτων των "καταραμένων" Ζενέ, Μποντλέρ ή του Μαρκήσιου ντε Σαντ.

Στη διάρκεια του δεκαήμερου ταξιδιού απολαμβάνουν τον έρωτα με πληρότητα, σε όλες του τις εκφάνσεις, χωρίς ενοχές. Γι' αυτούς, όλες οι σεξουαλικές παρεκκλίσεις που αποκαλούνται διαστροφές (αυνανισμός, επιδειξιομανία, ηδονοβλεπτισμός, λεσβιασμός, παιδεραστία, αιμομιξία, σαδισμός, μαζοχισμός και ό,τι άλλο χωράει το μυαλό του ανθρώπου), είναι απλώς τρόποι για την τέρψη του κορμιού. Κατά τον φιλολογικό επιμελητή του έργου, τον Γιώργη Γιατρομανωλάκη, ο οποίος έχει γράψει το Επίμετρο που υπάρχει στον α' τόμο του Μεγάλου Ανατολικού (εκδόσεις Άγρα, 1990), πρόκειται για «ένα μυητικό και παιδευτικό κείμενο που έχει σκοπό να διαπλάσει ερωτικά, να κατηχήσει και να οδηγήσει σε ωριμότητα και ελευθερία τους αναγνώστες του και ειδικά – ας το πούμε – τους Έλληνες αναγνώστες».

Ο Ανδρέας Εμπειρίκος σ' εκείνους που διατηρούν αμφιβολίες για τις προθέσεις του, τους στόχους και τα οράματά του άφησε ως παρακαταθήκη την «Οκτάνα», τη διακήρυξη της απόλυτης ελευθερίας, περιγράφοντας την στο ποίημα «Όχι Μπραζίλια, μα Οκτάνα» που γράφτηκε στη Γλυφάδα τον Αύγουστο του 1965:

Κατ' αυτόν, χρειάζεται μια νέα Ουτοπία, μια «Νέα Πόλις», ώστε να ευτυχήσει η ανθρωπότητα που ταλανίζεται από δόγματα («μαρξιστικά, φασιστικά ή αστικά»), και ιδεολογίες.

«Η Νέα Πόλις θα κτισθή και δεν θα είναι χθαμαλή σε βαλτοτόπια. Θα οικοδομηθή στα υψίπεδα της Οικουμένης, μα δεν θα ονομασθή Μπραζίλια, Σιών, Μόσχα ή Νέα Υόρκη, αλλά θα ονομασθή η πόλις αυτή Οκτάνα».

«...Οκτάνα θα πη επί γης Παράδεισος, επί της γης Εδέμ, χωρίς προπατορικόν αμάρτημα, πέραν πάσης εννοίας κακού, με ελευθέραν εις πάσαν περίπτωσιν παντού και την αιμομιξίαν. Οκτάνα θα πη απόλυτος ενότης πνεύματος και ύλης...»

«...Οκτάνα θα πη παντού και πάντα εν ηδονή ζωή./ Οκτάνα θα πει δικαιοσύνη/ Οκτάνα θα πη αγάπη...»

Ύστερα από αυτά, ας θυμίσουμε και τη σχετική φράση του Ελύτη από την Αναφορά στον Ανδρέα Εμπειρίκο: «Διόλου άσχετο λοιπόν ότι ο Μέγας Ανατολικός ναυπηγήθηκε με τα υλικά του ψυχαναλυτή στις δεξαμενές ενός οραματιστή και προφήτη».

Twitter