Οι Άλλοι, το απέπρωτο και η Σχισμή

Το κύριο θέμα που ανακύπτει με τη Lacrimosa του Θανάση Τριαρίδη δεν είναι ότι πρόκειται για το καταληκτικό (;) έργο της πρώτης δωδεκαλογίας του, αλλά ότι πρόκειται για το καταληκτικό έργο μιας τριλογίας (τα δώδεκα πρώτα έργα του Τριαρίδη έχουν γραφτεί ανά τριάδες) που κλείνει τον πρώτο κύκλο του ως θεατρικού συγγραφέα με μιαν εντελώς αναπάντεχη στροφή, ένα άνοιγμα προς το κοινό... Κάτι τέτοιο, για όσους γνωρίζουν αρκετά καλά τη γραφή του, μοιάζει αμφίσημο. Κι αυτό γιατί, εκ πρώτης όψεως, το άνοιγμα αυτό γίνεται προς ένα είδος επέκεινα που δείχνει μάλλον συμβατό με την ως τώρα σκέψη του. Το ζήτημα είναι πως, έχοντας δομήσει μιαν ολόκληρη ενότητα πάνω στην έννοια του κοινού, αποδεχόμενος –πρωτίστως και αναπάντεχα– την ύπαρξή του, έρχεται με τη Lacrimosa να ταυτίσει αυτό το κοινό με κάτι απροσδιόριστο, με κάτι πέρα από τη θεατρική σκηνή, κι ακόμη πέρα από το θέατρο, πέρα από το θεατρικό κείμενο, πέρα από τις λέξεις, πέρα από τον ίδιο τον άνθρωπο – ή, ακριβώς, με την πεμπτουσία του.

Ο Τριαρίδης γράφει για τους άλλους. Με ποιον τρόπο, όμως, αυτοί οι άλλοι είναι παρόντες στα κείμενά του; Εδώ ακριβώς έγκειται το όλο θέμα. Γιατί, αν στο Egalité γίνεται μια πρώτη νύξη στο «παιχνίδι» ως θέαμα, από το Zyklon και μετά γίνεται μια, ενδεχομένως ασυνείδητα, μεθοδική προσπάθεια να ενταχθούν οργανικά οι αναγνώστες / θεατές, δηλαδή οι Άλλοι στην πλοκή. Στο τελευταίο –και πλέον ερμητικά κλειστό στο δικό του σύμπαν– έργο του, η προσπάθεια αυτή κορυφώνεται με έναν πολύ ιδιαίτερο τρόπο.

Δυο άνθρωποι επαναλαμβάνουν ένα τελετουργικό. Μπορεί να πρόκειται για μια συνηθισμένη επανάληψη ή για την επανάληψη ενός πράγματος που κάποιοι άλλοι έκαναν πριν χρόνια ή ακόμη και για την επανάληψη μιας πράξης που δεν έλαβε χώρα ποτέ. Επιχειρείται, όμως, ένα τελετουργικό. Κι αυτό το τελετουργικό, όπως κάθε άλλο παιχνίδι πριν απ’ αυτό, είναι πάντα μια παράσταση και άρα μια αναπαράσταση για χάρη κάποιου. Αυτός ο «κάποιος» είναι που εν προκειμένω δημιουργεί την πρώτη «μαύρη τρύπα» στο έργο. Γιατί η κάμερα πρέπει να είναι ανοιχτή και το γεγονός (η πράξη ή η απόλυτη απραξία) πρέπει να καταγραφεί και κάποιος πρέπει να δει όσα διαδραματίστηκαν. Η νοηματοδότηση, άρα, θα έρθει έξωθεν και σ’ αυτή την περίπτωση. Ταυτόχρονα, όμως, με τούτη την απόπειρα να δοθεί νόημα στο όλον, υπάρχει και η έσωθεν απόπειρα να συμβεί το ίδιο ακριβώς πράγμα. Και εδώ, εκ περιτροπής, το αρσενικό και το θηλυκό παίρνουν τα ηνία και επιβάλλουν τη θέση τους σε ό,τι γίνεται. Η ταυτότητά τους όμως παραμένει ασαφής και, όσο αυτή δεν προσδιορίζεται, το νόημα θα παραμένει μετέωρο. Εναπόκειται σε κάποιον τρίτο να αποφασίσει ποιος βρίσκεται «επί σκηνής» και ο μόνος τρόπος να ελέγξει πια ο συγγραφέας το νόημα είναι να το ορίσει με σαφήνεια για καθεμιά από τις περιπτώσεις, ακόμη κι αν αυτές αποδοθούν σε δυο ανθρώπους που αποφασίζουν να παίξουν τα αδέλφια ή τους συζύγους. Το γεγονός παραμένει, όχι μόνο ως πράξη «πραγματική» –που κάποιοι τέλεσαν ή υποδύθηκαν– αλλά και ως πράξη καταγεγραμμένη, εγγεγραμμένη σε ένα τεχνικό μέσο και, κατ’ επέκταση, σε μια συνείδηση. Στο θέατρο, η κατανόηση του θεατή περνά μέσα από τη ματιά του σκηνοθέτη• στο βιβλίο η κατανόηση του αναγνώστη εξαρτάται μόνο από τον ίδιο και τις προσλαμβάνουσές του. Η κάμερα, η διαμεσολάβηση, βρίσκεται όμως εκεί για να δείξει ότι τα δρώντα υποκείμενα υπάρχουν μόνο μέσω του Άλλου, όχι του αβέβαια άλλου συγγραφέα αλλά μέσω του ριζικά άλλου μάρτυρα της πράξης τους, του κοινού.

Πριν όμως φτάσει σ’ αυτό η προς ερμηνεία δράση, πρέπει πρώτα να συντελεστεί από τους ήρωες και ανάμεσά τους. Η ιδιοτυπία αυτής της δράσης, αυτού του τελετουργικού, έγκειται στο σκοπό του, που είναι να κάνει τα πάντα να χαθούν μέσα στη Σχισμή. Σαν ο άνδρας και η γυναίκα να είναι απλώς δυο σωματίδια κι απώτερος προορισμός κάθε κίνησής τους να είναι η μετατόπισή τους σε ένα άλλο πεδίο... ένα πεδίο μεστό νοήματος για τους ίδιους, πιθανότατα επειδή αναμένεται να τους δώσει αυτό που δεν μπορούν να βρουν μέσα στον κόσμο στον οποίο ζουν. Η διαστελλόμενη αγάπη είναι η προϋπόθεση και η γαλήνη ο προορισμός, ο τόπος της γαλήνιας άφεσης, της αποδοχής του κόσμου ως έχει, της αβίαστης ύπαρξης μέσα του, όσο αβέβαιος και μυστήριος κι αν είναι αυτός. Τούτος ο κόσμος μέσα στον οποίο, όμως, θα αφεθούν οι δυο ήρωες δεν είναι ο «δικός μας». Η Σχισμή ορίζει το σημείο μέσω του οποίου θα εγκαθιδρυθεί ένα κενό εδώ, ώστε να εδραιωθεί μια ύπαρξη κάπου αλλού. Κι αφού αυτό το «αλλού» προβάλλει ως αβέβαιο και μυστήριο, αυτό που απομένει είναι ένα Μηδέν, να ορίζει τις πράξεις και τις σκέψεις όσων μένουν πίσω. Nomina nuda tenemus: η γύμνια των ονομάτων ορίζει την απουσία ανθρώπων, δράσης και, τελικά, νοήματος. Μα πάνω απ’ όλα ορίζει και καταδεικνύει την ίδια την απουσία.

Η ιστορία της Lacrimosa, της «τρελής» που βασανίζεται για να θρέψει το χωριό της, είναι μια συμπαγής βεβαιότητα μέσα σ’ ένα ρευστό σύμπαν. Πρόκειται για μια ιστορία «τετελεσμένη» που τώρα πια έχει γίνει παγιωμένη αφήγηση. Η δεύτερη εκδοχή του τέλους έρχεται να διαταράξει πρόσκαιρα μόνο αυτή τη βεβαιότητα, να επαναφέρει στο προσκήνιο τη Σχισμή, μα, τώρα πια, θα γίνει προσπάθεια να ταυτιστεί η απουσία με την πλήρη ανυπαρξία: το θάνατο. Η ανάσταση της Lacrimosa και η διαστελλόμενη αγάπη των αρουραίων φωτίζουν το πέρασμα στο κενό, καθώς όλα οδεύουν προς μια λύση, αμφίσημη μεν – οριστική δε. Το απέπρωτο εδώ επέχει θέση συμβάντος. Είναι αυτό που δεν προβλέπεται ή, όπως λέει η Ρ, αυτό που δεν υπάρχει – κι όμως γίνεται. Δεν υπάρχει πού; Γίνεται πώς; Σε ένα σύμπαν, όπως το τριαρίδειο, όπου όλα συντελούνται νομοτελειακά, όπου καθετί έχει από τα πριν τη θέση του και τον προορισμό του, το απέπρωτο, που εισάγεται στο πλάνο με το τελετουργικό και ταυτίζεται, τελικά, με τη Σχισμή ή, μάλλον, με το ρούφηγμα σ’ αυτήν, με την κίνηση, το πέρασμα από το ένα πεδίο στο άλλο, καταδεικνύει μια δυνατότητα και, γι’ αυτό, μια παρηγοριά, μιαν ανάπαυση: το requiem.

Η τέλεση του απέπρωτου, η πραγματοποίηση του μη υπαρκτού, αποκαλύπτει την αλήθεια. Ο υπερβατικός χαρακτήρας αυτής της διαδικασίας φωτίζει την πραγματικότητα με τρόπο που δεν αφήνει πολλά περιθώρια στην αληθοφάνεια. Αυτή έτσι κι αλλιώς δεν είναι το ζητούμενο. Στο πλαίσιο μιας εμπειρίας που στόχο έχει το πέρασμα σε μιαν άλλη κατάσταση, θεμιτή είναι μόνο η φαντασία, η ύπαρξη μέσα στο πεδίο του φανταστικού. Η επιτακτικότητα με την οποία το αγόρι ή η κοπέλα, ο άνδρας ή η γυναίκα αποζητούν και επιδιώκουν τη διάνοιξη αυτού του πεδίου, την εμφάνιση της Σχισμής, έχει να κάνει με αυτό στο οποίο αποσκοπούν. Η Σχισμή είναι και δεν είναι ισχυρότερη από τους δυο ήρωες, καθώς θα δημιουργηθεί από αυτούς, προκειμένου, όμως, να τους υπερβεί. Στο μέτρο που η λειτουργία της ορίζεται από ‘κείνους, το νόημά της μετατίθεται στο κοινό: η κάμερα και, κατ’ επέκταση, οι θεατές, θα ορίσουν και τον δικό της ρόλο μέσα από τον καθορισμό της ταυτότητας των δυο ανθρώπων επί σκηνής. Στο βαθμό όμως που η Σχισμή είναι αυθύπαρκτη, που υπάρχει από τα πριν, από πάντα, ως ένα κοινό φαντασιακό, με ή χωρίς καμιά απολύτως σημασία, ως ένα σημείο στο σύμπαν που σηματοδοτεί το κενό, το Μηδέν, απέναντι στο συμβάν της επίκλησής του, η παρουσία ακόμη και των ηρώων περισσεύει, πολλώ δε μάλλον του αναγνώστη ή του θεατή.

Η Σχισμή είναι το απέπρωτο, είναι η επαγγελία μιας ανυπαρξίας που νοηματοδοτεί τα πάντα, στερώντας τους, ακριβώς, κάθε νόημα. Ό,τι κι αν γίνει τη βραδιά του τελετουργικού, ό,τι κι αν έγινε –ή και όχι– χρόνια πριν, ό,τι κι αν γίνει κάθε φορά που αυτό το κείμενο διαβάζεται ή αναπαριστάται, σημασία έχει μόνο η παρουσία μιας απουσίας, ενός κενού, η δυνατότητα ενός ρουφήγματος, μιας ξαφνικής και εκούσιας παύσης της ύπαρξης. Η Lacrimosa είναι ένα κενό, είναι η Σχισμή μέσα στην οποία θα χαθεί μια ολόκληρη σειρά δώδεκα έργων, ένας τεράστιος όγκος λέξεων και νοημάτων για να έρθει η γαλήνη. Και επιθυμία, ενσυνείδητη ή μη, του συγγραφέα φαίνεται να είναι, πια, να μην μπορεί κανένας ριζικά άλλος, κανένας αναγνώστης ή θεατής, να την τραβήξει έξω, να τη «σώσει» έτσι απλά: μόνη διέξοδος είναι η ανάπαυση ενθάδε, το αντίθετο της αλήθειας – η απάντηση σε όλα, στο θέατρο του Θανάση Τριαρίδη, είναι και θα είναι πάντα η ΑΓΑΠΗ.

Το έργο του Θανάση Τριαρίδη Lacrimosa ή το απέπρωτο ανεβαίνει στο Θέατρο Θησείον, σε σκηνοθεσία Δημήτρη Γιαμλόγλου, από τις 25 Νοεμβρίου 2016, για δεκαέξι μεταμεσονύκτιες παραστάσεις. Ερμηνεύουν οι πρωτοεμφανιζόμενοι Μιχαήλ Ταμπακάκης και Μάρθα Λαμπίρη-Φεντορούφ.

Θέατρο Θησείον
Τουρναβίτου 7, Αθήνα (Ψυρρή)
Τηλ.: 210-3255444

Twitter