Αμπού Μπακρ Ιμπν Τουφάυλ: «Ο δρόμος του λόγου»
Το έργο Ο δρόμος του λόγου: Χάυυ Ιμπν Γιακζάν ή Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής είναι ένα σπάνιο βιβλίο ενός εντελώς άγνωστου στην Ελλάδα συγγραφέα, του Αμπού Μπακρ Ιμπν Τουφάυλ, Άραβα μουσουλμάνου, που γεννήθηκε στις αρχές του 12ου αι. στη μικρή πολίχνη Guadix της Ανδαλουσίας. Και μόνο από αγαστή συγκυρία το συμπεριέλαβαν στο εκδοτικό τους πρόγραμμα οι Εκδόσεις Εκκρεμές. Ο μεταφραστής δηλαδή του βιβλίου στα ελληνικά, Παύλος Καλλιγάς, τυχαία γνώρισε την ύπαρξή του από έναν κορυφαίο σύγχρονο, ειδικό πάνω στο θέμα, τον καθηγητή Taneli Kukkonen, στη διάρκεια ενός ταξιδιού του στο Άμπου Ντάμπι. Και πρέπει να επαινέσουμε τον Έλληνα μεταφραστή, ο οποίος, αν και δεν είχε ιδιαίτερες γνώσεις επί του θέματος, όπως ο ίδιος ομολογεί, κι ούτε ξέρει αραβικά, εντυπωσιασμένος όμως από τη σχέση που έχει αυτό το έργο με μια παράδοση θεωρητικών προβληματισμών που ανάγονται στην ύστερη αρχαιότητα στη ρωμαϊκή επικράτεια και πέρασαν σχεδόν αυτούσιοι στον αραβικό κόσμο και πολιτισμό, ανέλαβε την ευθύνη και τον κόπο να προχωρήσει στη μετάφραση του έργου, βασισμένος σε γαλλικές μεταφράσεις.
Ο Τουφάυλ είχε σπουδάσει γιατρός και άσκησε το επάγγελμά του για πολλά χρόνια, ακόμη κι όταν αργότερα υπηρέτησε ως σύμβουλος του Αμπού Γιακούμπ Γιουσούρ, ο οποίος κυβερνούσε τότε την αραβοκρατούμενη Ισπανία. Ειδικές ανώτερες θεωρητικές και θεολογικές σπουδές δεν έκανε, ωστόσο, επειδή η ιατρική στον αραβικό κόσμο ήταν άρρηκτα συνδυασμένη με την αρχαία ελληνική φιλοσοφία, το γεγονός αυτό τον οδήγησε στην ενασχόλησή του με τη φιλοσοφία. Μελέτησε τον Αριστοτέλη και τους Νεοπλατωνικούς υπομνηματιστές της ύστερης αρχαιότητας. Επηρεάστηκε επίσης από τον Ιμπν Μπάτζα, έναν σημαντικό φιλόσοφο της Ανδαλουσίας. Το βιβλίο Χάυυ Ιμπν Γιακζάν γράφτηκε πιθανώς στα χρόνια 1177-1182 και είναι το μόνο έργο του Τουφάυλ που έχει φτάσει ακέραιο σ’ εμάς, αν και φαίνεται να είχε γράψει κι άλλα φιλοσοφικά συγγράμματα. Αυτό που εντυπωσιάζει είναι ότι, αν και είχε μελετήσει τον Αριστοτέλη, από το έργο του απουσιάζει το θέμα της «λογικής», πράγμα που δείχνει την προτίμησή του στον μυστικισμό, στον οποίο είχε στραφεί η ισλαμική διανόηση του καιρού του στο πλαίσιο του Σουφισμού (ασκητικές κοινότητες του Ισλάμ που πρέσβευαν ότι το ανθρώπινο πεπρωμένο εξαρτάται από την ανεξιχνίαστη θέληση του Θεού).
Πολύ σπουδαία είναι η συνεισφορά του Τουφάυλ στην προώθηση του μεγαλύτερου υπομνηματιστή του Αριστοτέλη, του Αβερρόη. Συγκεκριμένα είναι ο Τουφάυλ, κατά μαρτυρία του ίδιου του Αβερρόη, που τον καθοδήγησε στις ιατρικές σπουδές και τον ενθάρρυνε να ασχοληθεί με τον σχολιασμό του Σταγειρίτη. Ο Τουφάυλ έχαιρε πάντα σεβασμού μέσα στον αραβικό κόσμο, παρότι βρέθηκε αντιμέτωπος με τους ορθόδοξους ισλαμιστές και τις διάφορες ηγεσίες τους. Ωστόσο, το έργο του δεν είχε μεγάλη απήχηση στον αραβικό κόσμο. Το μυθογράφημά του όμως, Χάυυ Ιμπν Γιακζάν, που ως είδος βρίσκεται ανάμεσα στη φιλοσοφική πραγμάτευση και τη λογοτεχνική αφήγηση, επηρέασε σε μεγάλο πλάτος αργότερα τη Δυτική Ευρώπη. Το βιβλίο στηρίζεται στη μεσαιωνική φιλοσοφική μυθογραφία και περιγράφει την πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου από την πρώτη παιδική ηλικία ως την ωριμότητά του, πάντα όμως κάτω από μια μυστικιστική οπτική γωνία όσον αφορά τη θέαση της Αλήθειας.
Κεντρικό πρόσωπο της αφήγησης είναι ο Γιακζάν, που συστήνεται ο ίδιος μέσα στο έργο ως εξής: «Το όνομά μου είναι Χάυυ (=Ζωντανός), είμαι γιος του Γρηγορίου (ή καλύτερα του Εγρηγορότος). Πατρίδα μου είναι η Πιο Θεϊκή Κατοικία. Το έργο μου είναι να ταξιδεύω διαρκώς, να περιφέρομαι μέσα στο σύμπαν, έτσι ώστε να γνωρίσω όλες τις καταστάσεις». Ο μεταφραστής επισημαίνει ότι στα ελληνικά το όνομά του θα μπορούσε να ήταν: «ο Ζώης, γιος του Γρηγορίου» και σχολιάζει σε υποσημείωση ότι: «Η αναφορά (του ονόματος) στην έννοια της ζωής που, στη νεοπλατωνική παράδοση, παρέπεμπε στην ενεργοποίηση των νοητικών δυνάμεων του ανθρώπου […] αλλά και σε αυτήν της εγρήγορσης, της υπερνοητικής δηλαδή κατάστασης στην οποία βρίσκεται η υπέρτατη Αρχή των πάντων, προδιαγράφει και την πορεία του ήρωα».
Το βιβλίο στηρίζεται στη μεσαιωνική φιλοσοφική μυθογραφία και περιγράφει την πνευματική εξέλιξη του ανθρώπου από την πρώτη παιδική ηλικία ως την ωριμότητά του, πάντα όμως κάτω από μια μυστικιστική οπτική γωνία όσον αφορά τη θέαση της Αλήθειας.
Μια σειρά από διηγήσεις των περιπλανήσεων του ήρωα σ’ όλα τα μέρη του κόσμου, Ανατολής και Δύσης, καθώς και των θαυμαστών φαινομένων που παρατηρούνται σ’ αυτές καλύπτουν μεγάλο μέρος του βιβλίου. Δαιμονικές και αγγελικές δυνάμεις που κυβερνούν και ρυθμίζουν τα επίγεια γεγονότα κάνουν έντονη την παρουσία τους στην αφήγηση, ενώ η διήγηση τελειώνει με την περιγραφή του Βασιλέα των πάντων. Ο συγγραφέας ενσωματώνει ακόμη στην αφήγησή του στοιχεία της δημώδους μυθογραφίας που ανάγεται σε βάθος χρόνου μέχρι και την Ελληνιστική περίοδο, όπως π.χ. την περιβόητη «Μυθιστορία του Αλεξάνδρου», από την οποία ανέκυψε αργότερα η γνωστή στα βυζαντινά χρόνια «Φυλλάδα του Μεγαλέξανδρου».
Τελειώνοντας τη συνοπτική αυτή παρουσίαση του έργου του Ιμπν Τουφάυλ, νομίζω ότι πρέπει να ξαναθυμίσω ότι, σύμφωνα με όσα περιέχονται στην Εισαγωγή-Μελέτη του μεταφραστή, το έργο του Τουφάυλ στηρίζεται κατεξοχήν στη φιλοσοφία του Αριστοτέλη και των υπομνηματιστών του, αλλά και στη μελέτη του έργου του μεγάλου ιατρού της αρχαιότητας Γαληνού. Η απήχηση του συγκεκριμένου έργου στη Δυτική Ευρώπη ήταν πολύ ευρεία, πράγμα που αποδεικνύεται και από τις πολυάριθμες μεταφράσεις του από την περίοδο της Αναγέννησης μέχρι σήμερα, στις οποίες πλέον συγκαταριθμείται και αυτή του Έλληνα μεταφραστή Παύλου Καλλιγά.
Ο δρόμος του λόγου: Χάυυ Ιμπν Γιακζάν ή Τα μυστικά της φιλοσοφίας της Ανατολής
Ένα φιλοσοφικό μυθογράφημα
Αμπού Μπακρ Ιμπν Τουφάυλ
μετάφραση: Παύλος Καλλιγάς
Εκκρεμές
264 σελ.
ISBN 978-618-5076-22-1
Τιμή €16,75
