Βασίλης Παπαδόπουλος: «Διπλωματία και ποίηση: Η περίπτωση του Γιώργου Σεφέρη»

Έχουν περάσει 49 χρόνια από τον θάνατο του μεγάλου μας ποιητή Γιώργου Σεφέρη, αλλά το ενδιαφέρον για την ποίησή του και το γενικότερο έργο του παραμένει αμείωτο μέχρι σήμερα. Η πλούσια ήδη βιβλιογραφία του (βλ. Δημήτρης Δασκαλόπουλος, Βιβλιογραφία Γιώργου Σεφέρη, 1922-2016, Ίδρυμα Κώστα και Ελένης Ουράνη), εμπλουτίζεται κάθε τόσο με καινούργια βιβλία. Το 2018 μάλιστα εκδόθηκε ο τόμος Μέρες Η’ και το 2019 ο τόμος Μέρες Θ’ των Ημερολογίων του ποιητή (Εκδόσεις Ίκαρος). Μέσα στο 2019 ακόμη εκδόθηκαν, απ’ όσο ξέρω, άλλα τρία βιβλία: α) Ευάνθης Χατζηβασιλείου: Ο διάλογος Γιώργου Σεφέρη – Ευάγγελου Αβέρωφ (Οι συμφωνίες Ζυρίχης και Λονδίνου), Εκδόσεις Πατάκη, β) Γιώργος Σεφέρης: Επιστολές στην αδελφή του Ιωάννα (1934-1939), Εκδόσεις Μελάνι, και γ) Βασίλης Παπαδόπουλος: Διπλωματία και ποίηση: Η περίπτωση του Γιώργου Σεφέρη (Εκδόσεις Ίκαρος). Άλλωστε, η σχετική με το έργο του αρθρογραφία σε έντυπα και ηλεκτρονικά περιοδικά καθώς και στον καθημερινό Τύπο προσθέτουν μια τεράστια βιβλιογραφική ύλη.

Όλη αυτή την επιστημονική βιβλιογραφική δραστηριότητα την προκαλεί νομίζω η σπουδαιότητα βεβαίως του σεφερικού έργου, αλλά και η ευγνωμοσύνη που νιώθουν όλοι όσοι ασχολήθηκαν με αυτό το έργο και ευρύτερα η ελληνική κοινωνία, που δέχεται με τον έναν ή τον άλλο τρόπο την απήχησή του. Ο Σεφέρης είναι ο ποιητής που εξακολουθεί να μας διδάσκει τον «ελληνισμό», να μας αποκαλύπτει τις πολιτιστικές μας ρίζες, έχοντας ήδη γίνει κι ο ίδιος με το έργο του μια πολύ γερή ρίζα του.

Η πρόκληση που δέχονται οι μελετητές από το σεφερικό έργο τούς οδηγεί κάθε φορά να διερευνούν άγνωστες μέχρι τώρα πλευρές του, αλλά και την πλούσια διπλωματική δραστηριότητα του Γιώργου Σεφεριάδη. Ένα τέτοιο βιβλίο είναι και το εν τίτλω. Ο συγγραφέας του, Βασίλης Παπαδόπουλος, είναι κοσμογυρισμένος πρέσβης και συγχρόνως λογοτέχνης. Αυτή η διπλή του ιδιότητα τον φέρνει πολύ κοντά στον ποιητή που θαυμάζει, τον Γιώργο Σεφέρη. Αυτό το βιβλίο του αποτελεί μια προσωπογραφία του Σεφέρη, που παρουσιάζει τις δύο ιδιότητες που «πάλευαν μέσα του σχεδόν σε όλη του τη ζωή, δηλαδή του ποιητή και του διπλωμάτη, και εμπλέκονταν συνειδητά ή ασυνείδητα σε μια συνθετική αλληλεπίδραση».

Διαιρείται σε τέσσερα μέρη: Στο πρώτο, ο συγγραφέας επιχειρεί να δώσει μια πρώτη εικόνα της ποίησης του Σεφέρη, να την κάνει εύληπτη και προσιτή, αφού πάντοτε η σεφερική ποίηση παρουσίαζε δυσκολίες στην κατανόησή της, ιδίως στην εποχή μας που η βαθιά σκέψη δίνει τη θέση της στη φευγαλέα εντύπωση της εικόνας. Έχοντας ως σημείο αφετηρίας στην προσπάθειά του αυτή όχι θεωρητικές αναλύσεις, αισθητικούς κανόνες, γλωσσολογικά πρότυπα κ.ά., αλλά τα πεζά κείμενα του ίδιου του ποιητή, κυρίως ημερολόγια και δοκίμια, καθώς και βιογραφικά στοιχεία, κατορθώνει να φωτίσει τη σεφερική ποίηση με επιτυχία. Κυρίως πετυχαίνει να εμφανίσει την εξέλιξή της παράλληλα με τη διπλωματική υπηρεσία του ποιητή. Ο εσωστρεφής π.χ. χαρακτήρας της ποίησης του Σεφέρη οφείλεται βέβαια κατ’ αρχάς στη στοχαστική ιδιοσυγκρασία του, αλλά ισχυροποιείται, κατά τον συγγραφέα, και οριστικοποιείται κάτω από την επίδραση του επαγγέλματός του ως διπλωμάτη, που του επιβάλλει συγκρατημένη έκφραση και μετρημένες συμπεριφορές.

Τα ενδιαφέροντά του για την ποίηση τα θεωρούσε πολύ υψηλότερα από τις διπλωματικές του ασχολίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν επιτελούσε με υποδειγματική προσήλωση το χρέος προς την υπηρεσία του και γενικότερα προς την πατρίδα του που υπεραγαπά.

Στο δεύτερο μέρος της μελέτης ο συγγραφέας παρουσιάζει την προσωπογραφία του διπλωμάτη, που διαρκώς παραπονείται για τα «στραβά» της δουλειάς του και τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει στην υπηρεσία του, καθώς αυτή συνέπεσε με δύσκολες ιστορικές καταστάσεις, πολέμους, δικτατορίες, Εμφύλιο κ.ά. Αν και η πολιτική με τη στενή της έννοια, όπως ο ίδιος ομολογεί, δεν τον απασχόλησε ποτέ, ωστόσο όταν βρέθηκε στο Υπουργείο αισθάνθηκε εξαρτημένος απ’ αυτή. Τα ενδιαφέροντά του για την ποίηση τα θεωρούσε πολύ υψηλότερα από τις διπλωματικές του ασχολίες, χωρίς αυτό να σημαίνει ότι δεν επιτελούσε με υποδειγματική προσήλωση το χρέος προς την υπηρεσία του και γενικότερα προς την πατρίδα του που υπεραγαπά. Όταν όμως η δουλειά του, ιδίως η συνεργασία του με πολιτικούς και συναδέλφους, τους οποίους σε πολλές περιπτώσεις κρίνει κατώτερους του λειτουργήματος στο οποίο είχαν ταχθεί, του κόστιζε ανυπολόγιστα σε ψυχική ηρεμία και σωματική κόπωση και του απορροφούσε απέραντο χρόνο, σε βάρος της ενασχόλησής του με την ποίηση, επόμενο ήταν να παραπονείται γιατί ήταν αναγκασμένος να υπηρετεί δύο κυρίους, την ποίηση δηλαδή από τη μια, που ήταν η κλίση του, και την υπηρεσία του από την άλλη, στην οποία βρισκόταν για βιοποριστικούς λόγους, καθώς δεν είχε άλλους πόρους. Κι ακόμη τον δυσκολεύουν οι συνεχείς και απρόβλεπτες υπηρεσιακές μετακινήσεις του από τη μια στην άλλη χώρα, που τον εμποδίζουν να ρυθμίσει στοιχειωδώς έστω τη ζωή του.

Παρ’ όλ’ αυτά, σε πολλές περιπτώσεις ο Σεφέρης αντιμετωπίζει το επάγγελμά του με καλύτερη διάθεση και ψυχραιμία. Σε μια ημερολογιακή του εγγραφή μεταφέρει την περίπτωση του διπλωμάτη-λογοτέχνη Paul Claudel, όταν το Υπουργείο Εξωτερικών της Γαλλίας επρόκειτο να τον τοποθετήσει πρέσβη στην Ουάσιγκτον. Ο Aristide Briand, κορυφαίος Γάλλος πολιτικός, είπε με καχυποψία: «Mais c’est un poète». «Μα ακριβώς επειδή είναι ποιητής», αποκρίθηκε ο Léger», γενικός γραμματέας του Υπουργείου Εξωτερικών, που ήταν και ο ίδιος λογοτέχνης. «Στη δουλειά του είναι: comme un administrateur du XVIII siècle (δηλαδή: όπως ένας κυβερνήτης του 18ου αιώνα)». Στη συνέχεια, συμπληρώνει ο Σεφέρης: «Αυτό που σκέφτηκα τόσο συχνά. Ο πραγματικός ποιητής ξέρει να χωρίσει την ποίηση από την πρακτική δουλειά· δεν τα μπερδεύει όπως τόσο καταστρεπτικά τόσοι άλλοι» (Μέρες, Ζ’, σ.38-39). Και δυο χρόνια αργότερα, σημειώνει πάλι με περισσότερη νηφαλιότητα και ψυχραιμία: «Η διπλωματική δουλειά μου μπορεί να μου χρησίμευσε – ίσως αν ήμουν μόνο συγγραφεύς να μην ήταν καλά για μένα. Ίσως να εξανεμιζόμουν όπως τόσοι άλλοι» (Μέρες, Ζ’, σ.98).

Τα παραπάνω τα σταχυολογεί ο συγγραφέας του βιβλίου ως ένα συμπέρασμα για την περίπτωση του Σεφέρη, για τον οποίο πιστεύει ότι τελικά, παρά τα συνεχή παράπονά του ότι η διπλωματική καριέρα δεν του επέτρεπε να ασχοληθεί επαρκώς με την ποίηση, η διπλωματία τον βοήθησε πολύ στην ποιητική του δημιουργία, όπως και άλλους διπλωματικούς-λογοτέχνες, επτά από τους οποίους έχουν τιμηθεί με βραβείο Νόμπελ, όπως π.χ. ο Pablo Neruda (Χιλή) και ο Saint-John Perse (Γαλλία). Συγκεκριμένα, στο τρίτο μέρος ανιχνεύει στην ποίηση του Σεφέρη τις επιδράσεις της διπλωματικής του καριέρας και ερευνά ακόμη γενικότερα το θέμα της συμβολής της διπλωματικής ιδιότητας ενός καλλιτέχνη στην ποιητική έμπνευση. Παράγοντες όπως οι εμπειρίες από τη ζωή του διπλωμάτη-ποιητή στο εξωτερικό, με τον νόστο που τη συνοδεύει, και η εξερεύνηση των χωρών όπου υπηρετεί τον εμπλουτίζουν συναισθηματικά και γνωστικά (πρβλ. τα βιβλία του διπλωμάτη-ποιητή Γιώργου Βέη). Η απόσταση στην οποία αναγκάζονται οι διπλωμάτες-ποιητές από τα πράγματα της χώρας τους και η καλύτερη γνώση της λειτουργίας του κόσμου οπωσδήποτε πρέπει να θεωρηθούν ως επιβοηθητικοί παράγοντες. Συνειδητά ή ασυνείδητα, υπάρχει μια κλωστή που ενώνει τα φαινομενικά διεστώτα.

bpapdplos Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι ο διπλωμάτης και λογοτέχνης Βασίλης Παπαδόπουλος μας έδωσε με επιστημονική εγκυρότητα ένα βιβλίο, μιαν ολοκληρωμένη μελέτη που ήρθε να καλύψει ένα κενό στη σεφερική βιβλιογραφία. Η διπλή του ιδιότητα καθιστά την προσφορά του αυτή μοναδική.