Αλέξανδρος Νεχαμάς: «Περί φιλίας»
Ο Αλέξανδρος Νεχαμάς είναι Έλληνας που γεννήθηκε (1946) και μεγάλωσε στην Αθήνα. Σήμερα είναι καθηγητής Φιλοσοφίας, Ανθρωπιστικών Σπουδών και Συγκριτικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο του Πρίνστον. Το 2018 εξελέγη τακτικό μέλος της Ακαδημίας Αθηνών.
Βάση για την Περί φιλίας ανάπτυξη των απόψεών του αποτελεί ο Αριστοτέλης, ο οποίος θεωρούσε τον φίλο ως «άλλον εαυτό», τη φιλία ως μια από τις πραγματικές χαρές της ζωής. Γι’ αυτό και πίστευε πως για να ζήσει κανείς μια ευτυχισμένη ζωή, χρειάζεται μιαν αληθινή φιλία. Χώριζε, όπως είναι γνωστό, τη φιλία σε τρία είδη: σ’ αυτήν από την οποία επιδιώκουμε κάποιο όφελος (π.χ. οι επαγγελματικές φιλίες), σ’ εκείνη που θα μας χαρίσει απόλαυση (π.χ. οι ερωτικές φιλίες) και σ’ αυτή που βασίζεται στην αρετή και στην ανιδιοτέλεια. Η τελευταία είναι η καλύτερη και αποτελεί ένα τέλειο αγαθό. Γι’ αυτό τη θεωρεί πολύ αναγκαία στη ζωή του ανθρώπου, έστω κι αν κάποιος διαθέτει όλα τ’ άλλα αγαθά. Ακόμη και οι πλούσιοι κι εκείνοι που κατέχουν υψηλά αξιώματα στην Πολιτεία θεωρούν απαραίτητους τους φίλους. Αλλά και για τους φτωχούς ανθρώπους, οι φίλοι είναι το καταφύγιό τους.
Τα λίγα προηγούμενα αποτελούν την κλασική διά μέσου των αιώνων αντίληψη για τη φιλία και έχουν ως βάση τους δύο κεφάλαια των Ηθικών Νικομαχείων, στα οποία ο μέγας φιλόσοφος αναλύει όλες τις πτυχές της ανθρώπινης φιλίας. Αυτές τις αριστοτελικές ιδέες τις διέδωσε κατά το μεγαλύτερο μέρος του Μεσαίωνα ο Κικέρωνας με το βιβλίο του De amicitiae. Αλλά και πολύ μετά τον Κικέρωνα κυριάρχησαν στις διάφορες φιλοσοφικές προσεγγίσεις της φιλίας.
Ο Νεχαμάς στο βιβλίο του αυτό, ενώ διατηρεί το μεγαλύτερο μέρος των αριστοτελικών απόψεων, υποστηρίζει ότι ήλθε πλέον ο καιρός για μια αναθεώρηση της αριστοτελικής άποψης για τη φιλία, γιατί, παρά την ερμηνευτική της ισχύ, «παραγνωρίζει τις αμφισημίες και τους κινδύνους, δηλαδή τη σκοτεινή της όψη». Ενώ συνήθως στην καθημερινή μας ζωή εύκολα εγκωμιάζουμε τη φιλία, όμως λησμονούμε τη θλίψη που ακολουθεί το τέλος της. Αγνοούμε επίσης το γεγονός ότι και οι καλύτερες φιλίες μπορούν να αποβούν επιζήμιες; Δεν υπάρχουν περιπτώσεις που καλοί φίλοι αθέλητα μας παρασύρουν σε επικίνδυνες και επιβλαβείς πράξεις; Κι αν ο Αριστοτέλης βασίζει τη φιλία πάνω στην αρετή, μόνο οι ενάρετοι άνθρωποι, διερωτάται ο Νεχαμάς, μπορούν να είναι φίλοι; Όμως η πραγματικότητα λέει πως, αν και οι άνθρωποι δεν είναι ενάρετοι και τέλειοι, επισυνάπτουν γνήσιες φιλίες. Ακόμη και ανάμεσα σε εγκληματίες δεν μπορούμε να βρούμε αυθεντικές φιλίες; Με όλα αυτά τα ερωτήματα και απορίες ο Νεχαμάς επιχειρεί να αναδείξει τη σχετική αυτονομία της φιλίας, την οποία πάντοτε σκεφτόμαστε συνήθως αποκλειστικά έχοντας υπόψη το πλαίσιο της ηθικής φιλοσοφίας.
Ο συγγραφέας επεκτείνεται στην έρευνά του δίνοντας στη φιλία και μια πολιτική διάσταση. Η ανάδυση της αγοράς κατά τον 18ο αιώνα συντέλεσε στη διάκριση επαγγελματικών και προσωπικών σχέσεων. Όσο αυτές οι σχέσεις εκτείνονται σε μεγαλύτερο κύκλο ανθρώπων, τόσο περισσότερο φθείρονται και αλλοτριώνονται σε σχέση συναλλαγής. Γι’ αυτό και δεν συμφωνεί με τον Άνταμ Σμιθ, που πιστεύει πως οι εμπορικές συναλλαγές μπορούν να οδηγήσουν στην πολιτική ενότητα των ανθρώπων. Αλλά και η ίδια η πολιτική, κατά τον συγγραφέα, δεν μπορεί να στηριχτεί στη φιλία, γιατί η πολιτική είναι απρόσωπη, ενώ η φιλία είναι προσωπική υπόθεση. Γι’ αυτό και δεν συμφωνεί ούτε με τον Ντεριντά (Πολιτικές φιλίας), γιατί αν η φιλία λειτουργήσει ως θεμέλιο της πολιτικής, τότε δεν θα μπορέσουμε να θεμελιώσουμε τα ανθρώπινα δικαιώματα, αφού η φιλία είναι εξ ορισμού μεροληπτική. Ως τεκμήρια των απόψεών του παραθέτει πολλά επί του προκειμένου παραδείγματα, όπως εκείνα που σχετίζονται με τον Μπιλ Κλίντον και τον Τζορτζ Μπους. Ο πρώτος έδωσε χάρη άνευ όρων στον κεφαλαιούχο φίλο του Μαρκ Ριτς, που ήταν από το 1983 καταζητούμενος για φοροδιαφυγή 48 εκατομμυρίων δολαρίων και για ποικίλα άλλα παραπτώματα. Ασφαλώς η πράξη του στηλιτεύτηκε καθολικά. Ο δεύτερος πρότεινε ως υποψήφια στο Ανώτατο Δικαστήριο των ΗΠΑ την προσωπική του δικηγόρο, Χάριετ Μίερς. Αυτή βέβαια η επιλογή γελοιοποιήθηκε από όλους.
Κι αν ο Αριστοτέλης βασίζει τη φιλία πάνω στην αρετή, μόνο οι ενάρετοι άνθρωποι, διερωτάται ο Νεχαμάς, μπορούν να είναι φίλοι;
Προχωρώντας ο συγγραφέας εξετάζει παραπέρα και τη σχέση φιλίας και αισθητικής. Σ’ αυτό του δίνει αφορμή η αναφορά που κάνει στον Μοντέν, που όσον αφορά τη φιλία μετακινείται από τη δημόσια στην ιδιωτική σφαίρα. Όταν γράφει τα Δοκίμιά του για χάρη του πεθαμένου ήδη φίλου του Λα Μποεσί, ο Νεχαμάς παρατηρεί ότι ο Μοντέν «δεν αγαπά τον Λα Μποεσί για την αρετή του, αλλά ούτε και για κάποια συγκεκριμένη ιδιότητα του χαρακτήρα του. Τον αγαπά επειδή ο ίδιος είναι αυτός που είναι και ο Λα Μποεσί είναι ο Λα Μποεσί». Αυτό όμως διαφέρει, κατά τον Νεχαμά, από την αριστοτελική θέση, γιατί ο Μοντέν αναγνωρίζει τη μοναδικότητα της κάθε φιλίας, που τα χαρακτηριστικά της δεν πηγάζουν από τις ιδιότητες των φίλων μας, αλλά από τη σχέση που αναπτύσσουμε μαζί τους, ασχέτως αν συμφωνούμε ή διαφωνούμε και ασχέτως με το αν μπορούμε να εξηγήσουμε τους πόλους της έλξης μας. Συμβαίνει δηλαδή κάτι ανάλογο μ’ ένα έργο τέχνης που μας έλκει χωρίς 
να ξέρουμε το γιατί. Τελικά, για τον Νεχαμά «η φιλία υπερβαίνει τις ιδιότητες των φίλων, ακόμη και τα όσα πιστεύουν εκείνοι για τη φιλία τους». Γι’ αυτό και προσάπτει ιδεαλισμό στον Αριστοτέλη όσον αφορά τη θεώρησή του για τη φιλία.
Τελειώνοντας, θα ήθελα να πω ότι παρά τις εν μέρει διαφορετικές απόψεις του Νεχαμά από τον Αριστοτέλη, ο συγγραφέας θεωρεί τη φιλία πολύ σπουδαίο αγαθό και τον Σταγειρίτη φιλόσοφο θεμέλιο κάθε σοβαρής διερεύνησης του θέματος.
Περί φιλίας
Αλέξανδρος Νεχαμάς
Πρόλογος – Μετάφραση: Θεοφάνης Τάσης
Μεταίχμιο
328 σελ.
ISBN 978-618-03-1315-4
Τιμή €17,70
