Ο Ναπολέων Ζέρβας (Άρτα, 1891 – Αθήνα, 1957), στρατιωτικός, κινηματίας, ιδρυτής-αρχηγός του Εθνικού Δημοκρατικού Ελληνικού Συνδέσμου (ΕΔΕΣ) και πολιτικός, υπήρξε ένα από τα πλέον συζητημένα πρόσωπα του 20ού αιώνα, που έζησε –εν πολλοίς συμμετέχοντας σε αυτά– σημαντικά και καθοριστικά γεγονότα της ιστορίας της σύγχρονης Ελλάδας.

Με καταγωγή από την ιστορική σουλιώτικη οικογένεια των Ζερβαίων, κατατάχθηκε εθελοντής στους Βαλκανικούς πολέμους, φοίτησε στη Σχολή Υπαξιωματικών και έγινε ανθυπολοχαγός το 1914. Φανατικός βενιζελικός, η περιπετειώδης σταδιοδρομία του ξεκινά το 1917 από το κίνημα της Άμυνας, στο οποίο προσχώρησε με τη μονάδα του, από τους πρώτους εν ενεργεία αξιωματικούς. Ευνοήθηκε από το περίφημο δεκάμηνο υπηρεσίας στο μέτωπο του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου και προήχθη σε ταγματάρχη, ενώ όταν έχασε τις εκλογές ο Βενιζέλος κατέφυγε στην Κωνσταντινούπολη, όπου προσχώρησε στους δυναμικούς αμυνίτες υπό τον Γεώργιο Κονδύλη. Μέλος της βενιζελικής Πολιτικής Επιτροπής στην Κωνσταντινούπολη μετά τις εκλογές του 1920, υποστήριξε τη δικτατορία του Θεόδωρου Πάγκαλου (διορίστηκε φρούραρχος Αθηνών), υπασπιστής του Προέδρου της Δημοκρατίας Παύλου Κουντουριώτη (1926), διοικητής του Β’ Τάγματος της Δημοκρατικής Φρουράς. Ωστόσο, τον Αύγουστο του 1926 πήρε μέρος στο πραξικόπημα του Κονδύλη, με το οποίο καταλύθηκε η παγκαλική δικτατορία, και διορίστηκε διοικητής της Ταξιαρχίας της Δημοκρατικής Φρουράς. Αντιστάθηκε στη διάλυση των Δημοκρατικών Ταγμάτων που επέβαλε ο Κονδύλης, με αποτέλεσμα πολύνεκρες συγκρούσεις με τον τακτικό στρατό και την καταδίκη του σε ισόβια (1926). Αμνηστεύτηκε από την κυβέρνηση Βενιζέλου.

Στην αρχή της Κατοχής ξεκίνησε τις ενέργειες για τη σύσταση μιας εθνικής οργάνωσης, αλλά συνελήφθη από τους Ιταλούς. Αποφυλακίστηκε με παρέμβαση του Νικόλαου Λούβαρη και στις 9 Σεπτεμβρίου 1941 ίδρυσε τον ΕΔΕΣ μαζί με τους Λεωνίδα Σπάη, Ηλία Σταματόπουλο και Μιχάλη Μυριδάκη, με στόχο να συσπειρώσει τους υποστηρικτές του βενιζελισμού και του Νικολάου Πλαστήρα. Πήρε μέρος στην ανατίναξη της γέφυρας του Γοργοπόταμου και έδρασε εναντίον των αρχών Κατοχής. Στο τέλος της περιόδου ήλεγχε την Ήπειρο, αναγκάστηκε όμως να την εκκενώσει ύστερα από επίθεση του ΕΛΑΣ στη διάρκεια των Δεκεμβριανών. Μετά την Κατοχή αποστρατεύτηκε και, τον Μάρτιο του 1945, ίδρυσε το Εθνικό Κόμμα Ελλάδος (ΕΚΕ), που στις εκλογές του Μαρτίου του 1946 εξέλεξε 20 βουλευτές (ο ίδιος εκλέχθηκε βουλευτής Ιωαννίνων). Ο Ζέρβας, που υπήρξε σφοδρός πολέμιος της συμφωνίας της Βάρκιζας, χρημάτισε υπουργός άνευ χαρτοφυλακίου και υπουργός Δημόσιας Τάξης στην κυβέρνηση του Δημητρίου Μάξιμου. Μετά την εκλογική αποτυχία του κόμματος το 1950, προσχώρησε στο Κόμμα των Φιλελευθέρων και χρημάτισε υπουργός Δημοσίων Έργων (1950-1951). Η αποτυχία του στις επόμενες βουλευτικές εκλογές σηματοδότησε την αποχώρησή του από την πολιτική. Αναγνωρισμένος πανεθνικός αρχηγός της Εθνικής Αντίστασης από το 1949, στη διάρκεια της ζωής και της πολιτικής δράσης του μετά τον πόλεμο αποτέλεσε ένα μάλλον αμφιλεγόμενο στέλεχος του αστικού στρατοπέδου παρά μια ηρωική μορφή, τουλάχιστον μέχρι τον θάνατό του.

Για την περίπτωσή του έχει διεξαχθεί ένας έντονος ιστορικός διάλογος, που έχει ξεφύγει από τη σχέση ιστοριογραφίας και Ιστορίας, από τον καθοριστικό ρόλο του πολιτικού, κοινωνικού, ιδεολογικού και πολιτισμικού περιβάλλοντος εντός του οποίου διαμορφώνεται ο ιστορικός λόγος για τη διαλεκτική σχέση παρόντος και παρελθόντος. Ο Ναπολέων Ζέρβας, παρά την πλούσια ιστοριογραφική παραγωγή που παρατηρείται τα τελευταία χρόνια, έχει προσπεραστεί από την ακαδημαϊκή έρευνα, που οφείλει με ανοιχτή, πολύπλευρη και αντικειμενική αντιμετώπιση να εξετάσει την περίπτωσή του και ως πρωταγωνιστή αλλά και ως εμπλεκόμενου σε πολλά καίρια αφηγήματα του ιστορικού παρελθόντος.

H έκδοση φέρνει στο φως της δημοσιότητας για πρώτη φορά το αρχείο του Ζέρβα της περιόδου 1942-1944. Περιλαμβάνει 200 έγγραφα, από τα 10.000 συνολικά, που φυλάσσονται στο Πολεμικό Μουσείο, και παρουσιάζονται κατά χρονολογική σειρά χωρίς να έχουν μεταγραφεί ή σχολιαστεί. Πρόκειται για προκηρύξεις του ΕΔΕΣ, διαταγές, έγγραφα των Επιτροπών Εθνικού Αγώνα που παρουσιάζουν πτυχές της καθημερινότητας, πολεμικά ανακοινωθέντα και έγγραφα με πληροφορίες για ενέργειες των κατακτητών.

Ο Ναπολέων Ζέρβας έχει προσπεραστεί από την ακαδημαϊκή έρευνα, που οφείλει με ανοιχτή, πολύπλευρη και αντικειμενική αντιμετώπιση να εξετάσει την περίπτωσή του και ως πρωταγωνιστή αλλά και ως εμπλεκόμενου σε πολλά καίρια αφηγήματα του ιστορικού παρελθόντος.

Οι συντάκτες των περισσοτέρων είναι αξιωματικοί του ΕΔΕΣ και πολλά από αυτά αποτελούν εσωτερική αλληλογραφία της αντιστασιακής οργάνωσης. Υπάρχουν διαταγές του Ζέρβα ή άλλων διοικητών προς τα τμήματά τους, χειρόγραφες προσωπικές επιστολές, αλλά και διοικητικά και οικονομικά θέματα της οργάνωσης. Επίσης, περιέχονται έγγραφα του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών, που είχε συσταθεί το καλοκαίρι του 1943 ως μια προσπάθεια για ενιαία οργάνωση του αγώνα εναντίον των κατακτητών, καθώς και έγγραφα Βρετανών αξιωματικών, που ως απεσταλμένοι του Στρατηγείου της Μέσης Ανατολής είχαν αναλάβει τον συντονισμό της αντίστασης. Χαρακτηριστική είναι η απόφαση του Κοινού Γενικού Στρατηγείου Ανταρτών, στην οποία διακρίνουμε για πρώτη φορά τον ορισμό του αντάρτη. Είναι διακριτό ότι αντάρτες ήταν μέλη μόνο ενός οργανωμένου τακτικού σώματος. Μάλιστα, στο συγκεκριμένο έγγραφο απαντά η εξαιρετικά σπάνια περίπτωση να συνυπάρχουν οι ιδιόχειρες υπογραφές του Ζέρβα και του Άρη Βελουχιώτη. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον παρουσιάζουν τα έγγραφα που συντάχθηκαν κατά τη διάρκεια των κατοχικών συγκρούσεων (φθινόπωρο 1943 – χειμώνας 1944), ως απόλυτα κατατοπιστικά του κλίματος της περιόδου. Παράλληλα, παρουσιάζονται έγγραφα των Επιτροπών Εθνικού Αγώνα που παρουσιάζουν πτυχές της καθημερινότητας συγκεκριμένων πληθυσμιακών ομάδων κατά τη διάρκεια της Κατοχής, πολεμικά ανακοινωθέντα και έγγραφα που παρέχουν πληροφορίες για τις συγκρούσεις με τους κατακτητές. Από γεωγραφικής άποψης, τα περισσότερα τεκμήρια αφορούν κυρίως την Ήπειρο, την Αιτωλοακαρνανία και τα Επτάνησα ως περιοχές κύριας δράσης του ΕΔΕΣ.

Εκτός της κατατοπιστικής εισαγωγής του Θεοφάνη Βλάχου, επιμελητή του Ιστορικού Αρχείου του Πολεμικού Μουσείου, και του εξαιρετικά αναλυτικού κειμένου για τον ΕΔΕΣ-ΕΟΕΑ 1941-1945, του Ιωάννη Β. Αθανασόπουλου, επιστημονικού συμβούλου του Πολεμικού Μουσείου, η λευκωματικού χαρακτήρα έκδοση συνοδεύεται και από σπάνιο φωτογραφικό υλικό από το αρχείο του Ζέρβα. Έπαινοι οφείλονται στο Πολεμικό Μουσείο και στον τέως πρόεδρό του, Αναστάσιο Λιάσκο, για την παραχώρηση του υλικού με αφορμή την επέτειο των 80 χρόνων από την ανατίναξη της Γέφυρας του Γοργοπόταμου.

Πρόκειται για μια εξαιρετικού ενδιαφέροντος έκδοση που, φέρνοντας στο φως νέα πολύτιμα στοιχεία, θα συμβάλλει μελλοντικά στην περαιτέρω έρευνα μιας ιστορικής περιόδου που συνεχίζει να αποτελεί αντικείμενο συζήτησης, αλλά και αντιπαράθεσης.

[Ο Διονύσης Ν. Μουσμούτης είναι συγγραφέας, εκδότης-διευθυντής του περιοδικού Ιστορία Εικονογραφημένη.]

Προσωπικό αρχείο αρχηγού ΕΔΕΣ στρατηγού Ναπολέοντος Ζέρβα (περιόδου 1942-1944)
Παραχωρηθέν υπό του Πολεμικού Μουσείου
επιμέλεια: Ιωάννης Β. Αθανασόπουλος – Θεοφάνης Βλάχος
Εκδόσεις Βεργίνα
318 σελ.
ISBN 978-960-651-068-7
Τιμή €44,50

Twitter