Κορνήλιος Καστοριάδης: «Πεπραγμένα και πρακτέα»
Εξειδικευμένο πόνημα που απαιτεί απόλυτη αναγνωστική συγκέντρωση, υψηλή νοημοσύνη και ικανότητα διαχείρισης αφηρημένων εννοιών, χωρίς να καταφεύγουμε ποτέ στην ευκολία της «εκλαΐκευσης». Βαθιά φιλοσοφία με κάποια πρόθεση ανακεφαλαίωσης κειμένων και κριτικών θεωριών. Ενδιαφέρουσα η επίθεση στην ψυχαναλυτική κοσμοθεωρία του Σίγκμουντ Φρόιντ, που παραλίγο να μετατραπεί σε «θρησκεία» του Δυτικού κόσμου. Ενδιαφέρον το καταληκτικό υποκεφάλαιο με τίτλο «Η ανθρώπινη φαντασία», όπου επιχειρεί να δηλωθεί μάλλον ως αξίωμα, παρά να αποδειχθεί το εμπειρικό γεγονός ότι όσο εξελίσσεται το νευρικό σύστημα του ανθρώπου, τόσο «α-λειτουργικός» καθίσταται, γίνεται «ένα ζώο ανίκανο για ζωή» και γι’ αυτό καταφεύγει ολοένα και περισσότερο στην οργάνωση της κοινωνίας. Υπερανάπτυξη των νοητικών διεργασιών των σύγχρονων ανθρώπων τούς οδηγεί αναγκαστικά στην υπεροργάνωση των κοινωνιών, στις οποίες το άτομο εντάσσεται και δυσλειτουργεί. Οι θεωρίες του χάους και ιδιαίτερη (έστω και υποσέλιδη αναφορά) στον πρόδρομό τους, René Thom (1923-2002).
Αν ξεπεράσουμε την αρχική απόσταση που απαιτεί η απειρία εξειδικευμένων γνώσεων, οι πληροφορίες δίνονται με γενναιόδωρο τρόπο έτσι ώστε η έκδοση αυτή καταλήγει χρηστική, αν όχι και «συνδημιουργική». Ο μεγάλος «υλιστής» (;) φιλόσοφος του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα ακροβατεί επιτυχώς ανάμεσα σε μια «πραγματιστική», «ρασιοναλιστική» θεώρηση του ανθρώπινου όντος (και της ζωής εν γένει) και σε μια «μεταφυσική» απολύτως συγκρατημένη και ακραία εκλογικευμένη. Όλες οι ανθρώπινες εκδηλώσεις εξαρτώνται από την ποσόστωση συναισθήματος-λογικής, ακόμα και για τους «κατώτερους» συγγενείς μας στο ζωικό βασίλειο. Η φαντασία, όμως, ως ανώτερη «πνευματική» λειτουργία μάς διαφοροποιεί από τα απλά όντα, τα απλούστερα, τα πρωτοβάθμια. Τι είναι όμως η φαντασία; Αποτέλεσμα βιολογικών λειτουργιών, αν και όχι ακόμη πλήρως ανιχνεύσιμων, αναλύσιμων και εξηγήσιμων; Πού είναι τα όρια μεταξύ «πραγματικού» και «υπερβατικού»; Ο Κορνήλιος Καστοριάδης ξαναπιάνει το νήμα και ενώνει τα σπαράγματα του αρχαίου μίτου της ανθρώπινης περιπέτειας, που αναζητεί την έξοδο από τον λαβύρινθο του Συνειδητού της, το οποίο επιχειρεί και με λογικά μέσα και με «διαισθητικά»-καλλιτεχνικά. Φυσικά, τα όρια είναι δυσδιάκριτα και κάθε φιλόσοφος δεν μπορεί να δώσει ασφαλείς και μόνιμες απαντήσεις, παρά μόνο να θέτει τα ερωτήματα με άλλον τρόπο κάθε φορά, δίνοντας (όσο μπορεί και όσο γίνεται) σαφείς ορισμούς. Το οξύμωρο εδώ είναι πως με εργαλείο τη γλώσσα, ως επεξεργασμένο και λεπτεπίλεπτο κώδικα, προϊόν της ανθρώπινης διάνοιας, επιχειρείται να κατανοηθεί η ίδια η διάνοια που τη γέννησε. Σαν ένα σαλιγκάρι που γυρίζει πάλι μέσα του, επιχειρώντας να χωρέσει στο παιδικό του κελί ενός κελύφους που εξ-ελίσσεται, λαμβάνοντας τέλος μόνον με τον βιολογικό θάνατο του κατοίκου του ή του εποικιστή του. Το κατά πόσον είμαστε ένοικοι ή ιδιοκτήτες της νοητικής μας μοίρας δεν απαντάται στις σελίδες αυτού του καλοστημένου βιβλίου με τη μαθηματική δομή. Υποφώσκει όμως κάτω κι ανάμεσα από τις γραμμές, στο περιθώριο των σελίδων, στο μυαλό και στην ψυχοσωματική (ενιαία) οντότητα του συνδημιουργικού αναγνώστη.
Στην ουσία αυτός ο τόμος λειτουργεί σαν αναστοχασμός, επιχειρώντας να προσφέρει στην πανανθρώπινη Συνειδητότητα τον αναστοχασμό που είναι απολύτως απαραίτητος για να μπούμε στις πρώτες δεκαετίες του 21ου αιώνα χωρίς να βιώσουμε τις καταστροφικές ανακατατάξεις των αρχών του προηγούμενου. Κι αν γινόμαστε ολοένα και πολυπλοκότεροι με τη βοήθεια των μηχανών που επιταχύνουν και εξασκούν τις εγκεφαλικές μας επεξεργασίες, η λεγομένη «τέταρτη βιομηχανική επανάσταση» και η Ρομποτική θα επιφέρουν το επόμενο εξελικτικό άλμα – και βιβλία σαν αυτό λειτουργούν σαν πρόκληση να ανακαλύψουμε πάλι την ανθρωποκεντρική αρχαιοελληνική σκέψη, που γέννησε τον δυτικοευρωπαϊκό ελληνορωμαϊκό και χριστιανικό πολιτισμό, γενέτειρα και μήτρα του Διαφωτισμού.
Το οξύμωρο εδώ είναι πως με εργαλείο τη γλώσσα, ως επεξεργασμένο και λεπτεπίλεπτο κώδικα, προϊόν της ανθρώπινης διάνοιας, επιχειρείται να κατανοηθεί η ίδια η διάνοια που τη γέννησε.
Ξαναγυρίζουμε όμως στο κεφάλαιο για την ανθρώπινη φαντασία και διαβάζουμε πως: «Αυτή η α-λειτουργικότητα εκδηλώνεται στην ανεπάρκεια και κατά κυριολεξία στη ρήξη των “ενστικτωδών ρυθμίσεων” –όποια έννοια κι αν δώσουμε στον όρον αυτόν– που κυριαρχούν στην συμπεριφορά του ζώου. Θεμελιώνεται σε δύο χαρακτηριστικά του ανθρώπινου ψυχισμού: Πρώτον. Την αυτονόμηση της φαντασίας, η οποία δεν υπόκειται πλέον σε λειτουργικούς σκοπούς. Είναι απεριόριστος, ανυπότακτος, παραστασιακός ρους, παραστασιακή αυθορμησία χωρίς καθορίσιμο τέλος, αποσύνδεση μεταξύ “εικόνας” και “κρούσης=Χ” ή, μέσα στην διαδοχή των εικόνων, αποσύνδεση μεταξύ παραστασιακού ρου και εκείνου που θα ήταν ένας “κανονικός εκπρόσωπος” βιολογικής ικανοποίησης. Δεύτερον. Την κυριαρχία, στον άνθρωπο, της παραστασιακής ηδονής επί της ηδονής του οργάνου. Αποσύνδεση της σεξουαλικότητας από την αναπαραγωγή είναι μία από τις πλέον έκδηλες συνέπειές της – τις πλέον τετριμμένες και συγχρόνως τις πλέον βαρύνουσες, όπως το ξέρουμε από την ψυχανάλυση. […] Υπάρχει λοιπόν ρήξη του ζωικού ψυχισμού στον άνθρωπο υπό την πίεση μιας υπέρμετρης διόγκωσης της φαντασίας, η οποία αφήνει ασφαλώς σημαντικά στοιχεία ως κατάλοιπα της ζωικής ψυχοβιολογικής οργάνωσης» (σσ.405-406).
Ενδιαφέρουσα η κατά Κορνήλιο Καστοριάδη προσέγγιση της φροϊδικής «απώθησης»: «Μέσω αυτής της κοινωνικής κατασκευής του ατόμου, ο θεσμός καθυποτάσσει την ιδιαίτερη φαντασία του υποκειμένου και δεν της επιτρέπει, κατά γενικόν κανόνα, να εκδηλωθεί παρά μόνον εντός του ονείρου, της φαντασμάτευσης, της παράβασης, της ασθένειας. Μάλιστα, τα πάντα συμβαίνουν σαν ο θεσμός να κατόρθωνε να διακόψει την επικοινωνία μεταξύ της ριζικής φαντασίας του υποκειμένου και της “σκέψης” του. Ό,τι και να μπορέσει να φανταστεί (είτε το ξέρει είτε όχι), το υποκείμενο δεν θα σκεφθεί και δεν θα κάνει παρά εκείνο που είναι κοινωνικά υποχρεωτικό να σκεφτεί και να κάνει. Αυτή είναι η κοινωνικοϊστορική κλιτύς της ίδιας διαδικασίας που στην ψυχανάλυση αποκαλούμε διαδικασία της απώθησης. Αλλά και η κοινωνία, με τη σειρά της, τοποθετείται σχεδόν στο σύνολο της ιστορίας της μέσα στην κλειστότητα. Κλειστότητα της λογικής της, κλειστότητα των φαντασιακών σημασιών της» (σελ.407).
Εδώ ανιχνεύεται και το αδιέξοδο, αλλά και το «ποιητικό» μεγαλείο του, αφού τολμάει να προσκρούει στα όρια, χωρίς όμως και να τα υπερβαίνει.
Αντικομφορμιστικός, επαναστατικός ο λόγος του μεγάλου φιλοσόφου, ακούγεται σαν παράλληλη φωνή με τον Μαρκούζε και τη Σχολή της Φρανκφούρτης όσον αφορά την «Κοινωνία της Αφθονίας» και τα αδιέξοδα του σύγχρονου καταναλωτικού μετα-ανθρώπου που αναπαράγει διαρκώς στερεότυπα, σκλαβώνεται στις προκαταλήψεις του κι εγκλωβίζεται σε ένα νοητικό αδιέξοδο που του προκαλεί την τάση φυγής προς μια παραισθητική, ναρκωτική θα έλεγα, ομοιομορφία. Αυτός ο υφέρπων αισθητικός και ιδεολογικός φασισμός απειλεί να επαναφέρει την ανθρωπότητα στα πιο βαθιά κελιά του αρχετυπικού της λαβυρίνθου, σε κατά μέτωπον επίθεση με τον τρομακτικό κι ανθρωποβόρο Μινώταυρο, και τότε θα γίνουμε –αλίμονο– κυριολεκτικώς «βροτοί».
Ο Κορνήλιος Καστοριάδης πολεμάει τον δυτικοευρωπαϊκό «μεσαιωνικό» ρασιοναλισμό με απολύτως νοησιαρχικά εργαλεία. Εδώ ανιχνεύεται και το αδιέξοδο, αλλά και το «ποιητικό» μεγαλείο του, αφού τολμάει να προσκρούει στα όρια, χωρίς όμως και να τα υπερβαίνει. Εξάλλου κάτι τέτοιο δεν γίνεται με τον αναλυτικό, αποδεικτικό λόγο αλλά με τον «αυθαίρετο» ποιητικό λόγο, εκεί όπου η ανθρώπινη φαντασία δεν θέλει, δεν επιθυμεί και δεν υποχρεούται να αποδείξει κάτι, μήτε στον δημιουργικό εαυτό της μήτε στους συνδημιουργούς «άλλους» (εκείνους ο Σαρτρ ταύτισε με την προσωπική του/μας Κόλαση). Συνεχίζουμε όμως την ενεργητική ανάγνωση…
Εξαιρετική η μετάφραση, λογοτεχνίζουσα και όχι μόνον λειτουργική. Ακόμα και το «Σημείωμα για τη μετάφραση» (σσ.437-438) δείχνει τη σοβαρότητα του όλου μεταφραστικού εγχειρήματος. Αν θεσπιζόταν βραβείο για λογοτεχνική μετάφραση φιλοσοφικού δοκιμίου, θα μπορούσε κάλλιστα να απονεμηθεί στον Κωστή Σπαντιδάκη, για τη σχολαστική αλλά και ψυχαγωγική συν-εργασία του σε αυτό το εκδοτικό επίτευγμα.
Πεπραγμένα και πρακτέα
Κορνήλιος Καστοριάδης
μετάφραση: Κωστής Σπαντιδάκης
επιμέλεια: Ηλίας Καφάογλου, Πωλ Μανιάτης, Σωτήρης Σιαμανδούρας
Ύψιλον
464 σελ.
ISBN 978-960-17-0092-2
Τιμή €26,00
