Δέσποινα Παπαστάθη: «Κική Δημουλά, “αχθοφόρος μελαγχολίας”»
Πρόκειται για μια διεξοδική μελέτη «των ειδοποιών θεματικών και ποιητικών μοτίβων της ποίησης» της Κικής Δημουλά, ποίησης που θεωρείται αντιπροσωπευτική περίπτωση έκφρασης ενός τελετουργικού πένθους για την απώλεια στην οποία αναπότρεπτα καταλήγει η ανθρώπινη φύση. Κυρίαρχα μοτίβα αυτής της ποίησης είναι: ο θάνατος, το κενό, η αίσθηση ότι ο χρόνος εξαντλείται και δεν θα αργήσει να πέσει η αυλαία. Ελεγειακού λοιπόν χαρακτήρα η ποίηση της Δημουλά και η Δέσποινα Παπαστάθη, διδάκτωρ Φιλολογίας που υπηρετεί στο Τμήμα Φιλολογίας του Πανεπιστημίου Ιωαννίνων, ανέλαβε με το βιβλίο αυτό να περιδιαβεί με σεβασμό και ευαισθησία αυτή την «ποιητική του πένθους». Και καθώς ο σύγχρονος άνθρωπος, που τον χαρακτηρίζει δυσπιστία στο θέμα της αθανασίας της ψυχής, βιώνει τον θάνατο ως τρομακτικό γεγονός, η ποίηση της Κικής Δημουλά έρχεται να εκφράσει τα αισθήματά του, το άχθος του, τη μελαγχολία του.
Η ελεγεία στα χρόνια της αρχαίας λυρικής ποίησης αποσκοπούσε, όπως είναι γνωστό, στη συναισθηματική παρηγοριά των ζωντανών για την απώλεια των αγαπημένων τους ανθρώπων. Μετουσίωνε το καταστροφικό γεγονός, τον θάνατο, σε τέχνη που παρείχε στο άτομο τη δυνατότητα να συμμετάσχει στη δημόσια έκφραση του πένθους του και να οδηγηθεί έτσι στη βαθύτερη κατανόηση του μυστηρίου της ζωής και στην «παρηγορία». Ο όρος άλλωστε «ελεγεία» ήταν συνδεδεμένος με τον «θρήνο», το «μοιρολόι», μέσα από το οποίο εκφραζόταν η θλίψη του ατόμου για τα δεινά της ζωής, ο φόβος, ο θυμός και το μίσος ακόμη, όπως βέβαια και η αγάπη, κι έτσι το είδος λειτουργούσε ως αντίδοτο στη θλίψη. Με τον ίδιο ή παρόμοιο τρόπο λειτούργησε ανά τους αιώνες η ελεγειακή ποίηση.
Στον 20ό όμως αιώνα η ελεγειακή ποίηση αποκτά έναν αντι-ελεγειακό, αντι-παρηγορητικό χαρακτήρα. Χωρίς να βγαίνει έξω από το πλαίσιο του ελεγειακού είδους, έρχεται σε ρήξη με την παράδοση της ελεγείας. Αντιστέκεται στην παρηγοριά υιοθετώντας μια γενικότερη τάση άρνησης, που χαρακτηρίζει ποικίλες μορφές τέχνης αυτού του αιώνα. Έτσι, η «μοντέρνα ελεγεία» ενέχει ένα οξύμωρο σχήμα, καθώς από τη μια προτείνει την άρνηση του σκοπού της παραδοσιακής ελεγείας και από την άλλη δεν εισηγείται την κατάργησή της. Το αντίθετο μάλιστα συμβαίνει, αφού όλη η μοντέρνα λογοτεχνική παραγωγή είναι ελεγειακή και στα πιο φωτεινά της ακόμη σημεία. Απλώς, ο ελεγειακός της χαρακτήρας είναι μιας άλλης τονικότητας. Πυρήνας αυτής της τονικότητας είναι η «απώλεια». Δεν είναι μόνον ο θάνατος, αλλά μια πληθώρα απωλειών που σχετίζονται με την κρίση του πολιτισμού και των αξιών, της οικογένειας, των διαπροσωπικών σχέσεων, των ιδεολογιών. Στη βάση της ως αιτία στέκονται οι δύο καταστροφικοί παγκόσμιοι πόλεμοι, που βύθισαν σε πένθος τον άνθρωπο και που, ενώ δημιούργησαν γενικά ελεγειακό κλίμα, οδήγησαν τους δημιουργούς σε βαθύτατο σκεπτικισμό για τη δυνατότητα προσφοράς παρηγοριάς εκ μέρους της τέχνης. Τώρα οι μοντέρνοι, οι αντι-ελεγειακοί ποιητές βυθίζονται στα συναισθήματα του πόνου, της θλίψης και της οργής, που δημιουργεί ο θάνατος και όλες οι άλλες αιτίες της κακοδαιμονίας της ζωής του σύγχρονου ανθρώπου, και γράφουν ποιήματα «μελαγχολικού πένθους», αλλά όχι πένθους που οδηγεί στην αποφόρτιση, την παρηγορία. Απογυμνώνουν μάλιστα την τέχνη τους από περιττά στολίδια, γιατί θεωρούν πως δεν ταιριάζουν στην έντονη θλίψη που προκαλεί γενικά η «απώλεια», και ειδικά η απώλεια αγαπημένων προσώπων, και χρησιμοποιούν κυρίως μια «ειρωνική και αυτοπαρωδική, αντι-συναισθηματική, αντι-επιστημονική και αντι-θεραπευτική» γλώσσα. Γενικότερα ο μοντερνισμός αρνείται τη δυνατότητα παρηγοριάς είτε μέσω της τέχνης είτε μέσω κοινωνικών συμβάσεων, όπως για παράδειγμα της θρησκείας.
Όλα τα παραπάνω διεξέρχεται η συγγραφέας Δέσποινα Παπαστάθη σε ένα πρώτο εισαγωγικό μέρος, στο οποίο στη συνέχεια εξετάζει τις διαφορές ως προς την ελεγειακή τονικότητα των ποιητών της δεύτερης μεταπολεμικής ποιητικής γενιάς, στην οποία ανήκει και η Κική Δημουλά, παραθέτοντας τις απόψεις έγκυρων κριτικών λογοτεχνίας, όπως είναι ο Αλέξανδρος Αργυρίου, ο Αλέξης Ζήρας, ο Γιώργος Αράγης, ο Κώστας Παπαγεωργίου, ο Νάνος Βαλαωρίτης, ο Βύρων Λεοντάρης κ.ά., για να καταλήξει πως «Η οδύνη του μεταπολεμικού ανθρώπου και οι ιδεολογικές και κοινωνικές περιπέτειες της ψυχροπολεμικής περιόδου εκφράζονται στο έργο των ποιητών μέσα από ένα αίσθημα έντονα ελεγειακό, θρηνητικό, το οποίο κορυφώνεται με τρόπο ιδιαίτερο στην ποίηση της Κικής Δημουλά».
Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο της Δέσποινας Παπαστάθη, θα του δοθεί η ευκαιρία να ακολουθήσει τις ατραπούς των ευαίσθητων και εύστοχων ερμηνειών της ποίησης της Κικής Δημουλά, η οποία έχει φέρει ένα καινούργιο ρίγος στην πνευματική και καθημερινή ζωή της κοινωνίας μας.
Τον χαρακτήρα και τη σημασία αυτής της ποίησης πολύ νωρίς επισήμανε ο Άρης Δικταίος, που θεώρησε τη Δημουλά ως «μια ιδιαίτερη φωνή στον χώρο της νεότερης γυναικείας ποίησης», καθώς διαθέτει σπάνιες αρετές, όπως «αποφυγή του τετριμμένου, του εύκολου ή του μελοδραματικού λόγου, προσπάθεια να συλληφθούν φευγαλέες, άπιαστες σχεδόν ψυχικές στιγμές». Από το 1952, που τυπώνει το πρώτο της βιβλίο, μέχρι σήμερα με πάρα πολλές ποιητικές συλλογές εμπλουτίζει (ιδίως από το 1971, με την ποιητική της συλλογή Το λίγο του κόσμου, κι ύστερα) το κεφάλαιο της νεοελληνικής μας ποίησης. Οι πολλές και σημαντικές βραβεύσεις της (σε ελληνικό και ευρωπαϊκό επίπεδο) αποτελούν τεκμήρια της αξίας αυτής της ποίησης, που αποτελεί μια «ειρωνική απεικόνιση του μάταιου», «ένα διάλογο της συνείδησης με τη ματαιότητα, της μνήμης με το φευγαλέο της ύπαρξης». Κοινοί τόποι της: μνήμη-όνειρο, μονόλογος-μοναξιά, νοσταλγία – συναισθηματική αβεβαιότητα, ρεμβασμός-πένθος.
Οι κριτικοί της ποίησης της Δημουλά, ενώ διατυπώνουν διαφορετική άποψη για την περιοδολόγηση του έργου της (Γιάννης Παπακώστας, Κούρτοβικ, Αλέξης Ζήρας, Βαγγέλης Χατζηβασιλείου, κ.ά.), φαίνεται όμως να συμφωνούν ως προς τα κυρίαρχα μοτίβα της, που αναφέρθηκαν παραπάνω. Τα κεντρικά δηλαδή θέματα, στα οποία έρχεται και επανέρχεται είναι: ο θάνατος, το κενό που αφήνει πίσω της η «απώλεια», η αίσθηση ότι «ο χρόνος εξαντλείται, η φθορά του σώματος, που καταλαμβάνει το σύνολο της ατομικής πραγματικότητας», η αίσθηση πως «η αυλαία δεν θα αργήσει να πέσει», η «έκφραση της υπαρξιακής αγωνίας για την απώλεια», που δημιουργεί, κατά τον Αντρέα Καραντώνη, μια «εφιαλτική υποκειμενοποίηση της ζωής ενός μοναχικού ατόμου που βασανίζεται από το πρόβλημα του υπάρχειν». Όλα αυτά τα χαρακτηριστικά τοποθετούν, και κατά την Παπαστάθη, την Κική Δημουλά, αυτή την «αχθοφόρο μελαγχολίας», «στη χορεία της ποίησης του πένθους». Ένα πένθος, το οποίο, αν και δεν ακυρώνει τη ζωή, ωστόσο την εξοικειώνει με το λίγο του κόσμου. Ένα πένθος, το οποίο αρνείται την παρηγοριά και καταλήγει σε έναν διαρκή θρήνο για το εφήμερο της ανθρώπινης ύπαρξης. Η ποίηση της Κικής Δημουλά αποτελεί μιαν ελεγεία, αλλ’ όμως αντιπροσωπεύει το είδος της αντι-ελεγείας του 20ού -21ου αιώνα.
Διαβάζοντας κανείς το βιβλίο της Δέσποινας Παπαστάθη, θα του δοθεί η ευκαιρία να ακολουθήσει τις ατραπούς των ευαίσθητων και εύστοχων ερμηνειών της ποίησης της Κικής Δημουλά, η οποία έχει φέρει ένα καινούργιο ρίγος στην πνευματική και καθημερινή ζωή της κοινωνίας μας.
Κική Δημουλά, «αχθοφόρος μελαγχολίας»
Ποίηση και ποιητική του πένθους
Δέσποινα Παπαστάθη
Gutenberg – Γιώργος & Κώστας Δαρδανός
422 σελ.
ISBN 978-960-01-1954-1
Τιμή €20,00
