Μαρίζα Ντεκάστρο: «Οι δικοί μου άνθρωποι»

Οι ιστορίες λειτουργούν ως συνδετικοί κρίκοι. Εκείνος που τις διαβάζει συνδέεται με τους χαρακτήρες, πολλώ δε μάλλον όταν είναι αληθινές. Αυτό που συνέβη κάποτε, αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης, μπορεί να συμβεί ξανά και στη θέση των άλλων να βρεθεί ο ίδιος, η οικογένειά του, οι δικοί του άνθρωποι. Έτσι κι εδώ. «Αυτή η ιστορία», εξηγεί η συγγραφέας στον πρόλογό της, «είναι μοναδική ανάμεσα σε χιλιάδες άλλες μοναδικές ιστορίες που καταγράφηκαν σ’ ολόκληρη την Ευρώπη μετά τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο. Τίποτα δεν είναι πλασμένο από τη φαντασία μου».

Πρόκειται για την ιστορία διάσωσης μιας οικογένειας Ελληνοεβραίων, της οικογένειας Καμχή, στα χρόνια της γερμανικής Κατοχής. Συνέβη στην Ελλάδα, σ’ ένα ορεινό χωριό της Πελοποννήσου, γνωστό τότε ως Μάτσανι και σήμερα Κρυονέρι. Η Μαρίζα Ντεκάστρο, εξαδέλφη της ηλικιωμένης πλέον Ρεβέκκας Καμχή, τη γνωρίζει από πρώτο χέρι και την καταγράφει ερευνώντας την περαιτέρω και παρεμβάλλοντας στο σώμα της αφήγησης μαρτυρίες και ιστορικά τεκμήρια. Την αφηγηματική σκυτάλη την παραχωρεί στην ίδια τη Ρεβέκκα Καμχή προσδίδοντας στη φωνή της την αφοπλιστική αυθεντικότητα και αμεσότητα του απλού μεν, αλλά εξαιρετικά φροντισμένου λόγου.

«Όλοι ήξεραν, αλλά κανείς δεν μιλούσε». Με μότο αυτή τη φράση ξεκινά το βιβλίο προσκαλώντας τον αναγνώστη να ανακαλύψει τι ήξεραν όλοι αυτοί, ποιοι ήταν και γιατί δεν μιλούσαν. Κυνηγημένη από τους Ναζί, η εννεαμελής οικογένεια της Ρεβέκκας φτάνει στο ορεινό Μάτσανι μες στον χειμώνα με μόνα εφόδια τις ψεύτικες ταυτότητες που είχε εξασφαλίσει στην Αθήνα και ένα γράμμα προς τον επικεφαλής του χωριού. Το γράμμα εξηγούσε ποιοι ήταν και γιατί χρειάζονταν προστασία. Η οικογένεια του Θανάση Δημόπουλου άνοιξε αμέσως το σπίτι της και τους δέχτηκε. Την πρώτη Κυριακή η οικογένεια πήγε στην εκκλησία. Ας δούμε όμως τι ακολούθησε μετά το πέρας της λειτουργίας με τον παπά του χωριού να απευθύνεται στο εκκλησίασμα:

Πριν λίγες μέρες ήρθε μια οικογένεια από την Αθήνα. Μας λένε πως έφυγαν εξαιτίας των βομβαρδισμών και ότι είναι Χριστιανοί. Όμως όλοι ξέρουμε πως είναι Εβραίοι που θέλουν να ξεφύγουν από τους Γερμανούς. Όταν έρθουν οι Γερμανοί, καθένας μπορεί να σηκώσει το χέρι του και να πει ότι εδώ κρύβονται Εβραίοι. Μπορεί να του δώσουν λεφτά οι Γερμανοί, μπορεί να μην τον πειράξουν, όμως εγώ, ο παπάς σας, θα του κάψω το σπίτι και θα τον διώξω από το χωριό μας. Γιατί στο χωριό μας δεν υπάρχουν προδότες.

Αυτό που συνέβη κάποτε, αντιλαμβάνεται ο αναγνώστης, μπορεί να συμβεί ξανά και στη θέση των άλλων να βρεθεί ο ίδιος, η οικογένειά του, οι δικοί του άνθρωποι.

Η οικογένεια έμεινε κρυμμένη στο Μάτσανι σχεδόν έναν χρόνο και στο διάστημα αυτό ο πατέρας της Ρεβέκκας, που ήταν μορφωμένος και γλωσσομαθής, ανέλαβε τη διδασκαλία της γαλλικής γλώσσας στα παιδιά του χωριού. Χωρικοί και διωκόμενοι δεν άργησαν να συνδεθούν μεταξύ τους με μια βαθιά σχέση συμπάθειας και φιλίας. Στο μεταξύ, έγιναν αλλεπάλληλες έφοδοι από τους Γερμανούς στην περιοχή. Ενώ όμως όλοι ήξεραν, κανείς δεν διανοήθηκε να μιλήσει. Σ’ αυτό το σημείο, οι μαρτυρίες των Ματσανιωτών αντικατοπτρίζουν την προσήλωσή τους σ’ ένα ηθικό χρέος, που ακόμη και στις πιο επικίνδυνες συνθήκες εκείνων των ημερών παρέμεινε ακλόνητο. Μια τέτοια μαρτυρία είναι και του ηλικιωμένου σήμερα Ευάγγελου Μπραξούλη, την οποία η συγγραφέας παραθέτει αναλλοίωτη:

– Ξέρεις ποιοι θα τους σκοτώσουν αυτουνούς; με ρωτάει ο μπαμπάς μου.
– Οι Γερμανοί, του λέω.
– Όχι, Βαγγέλη, εμείς θα τους σκοτώσουμε, αφού εμείς θα τους προδώσουμε αν πούμε ποιοι είναι.

Η αφήγηση φτάνει έως τη μετανάστευση της οικογένειας στο Ισραήλ και κορυφώνεται μ’ ένα ταξίδι εξέχουσας σημασίας το 2018. Ύστερα από εβδομήντα και πλέον χρόνια, η Ρεβέκκα επιστρέφει στον σωτήριο τόπο των παιδικών της χρόνων για να παραστεί στην τελετή απονομής τιμητικών μεταλλείων στους απογόνους των «δικών της ανθρώπων», εκείνων που με απαράμιλλη ανθρωπιά και αυταπάρνηση διέσωσαν την οικογένειά της κρατώντας επτασφράγιστο το μυστικό της. Όσο για τον παπα-Αθανασούλη και τον Θανάση Δημόπουλο, που δεν βρίσκονται πια εν ζωή, τα ονόματά τους βρίσκονται χαραγμένα στον Τοίχο Τιμής των Δικαίων των Εθνών Yad Vashem στην Ιερουσαλήμ. Δίκαιοι των Εθνών είναι εκείνοι, οι οποίοι διακινδύνεψαν τη ζωή τους για να διασώσουν διωκόμενους Εβραίους κατά τη διάρκεια του Ολοκαυτώματος στην Ευρώπη.

Σε μια ιστορική μαρτυρία σαν κι αυτή θα ανέμενε κανείς την παρουσία δραματικών τόνων. Στην προκειμένη όμως περίπτωση, το δραματικό στοιχείο παραχωρεί τη θέση του στο νηφάλιο και το λυτρωτικό, στην ευγνωμοσύνη της διασωθείσας προς τους απλούς ανθρώπους ενός χωριού, που δεν δείλιασαν, ούτε φοβήθηκαν, αλλά προστάτεψαν την οικογένειά της κρύβοντάς την. Το μεγαλείο ψυχής αυτών των ανθρώπων ήταν το «δώρο» του πολέμου για τη Ρεβέκκα και το οποίο εισπράττει και ο αναγνώστης μπαίνοντας στη θέση της, ανάλογα με την ηλικία του. Κατανοώντας τι συνέβη σε εκατομμύρια συνανθρώπους που δεν είχαν την ίδια τύχη με εκείνη, συνειδητοποιεί πόσο εύκολα ανατρέπονται οι καταστάσεις και ότι το μόνο αντίδοτο στον παραλογισμό και τη μισαλλοδοξία είναι η ανθρωπιά και η αλληλεγγύη.

Ο σχεδιασμός και η εικονογράφηση του βιβλίου από τη Χαρά Μαραντίδου συμβάλλουν σημαντικά στην ανάδειξη της ιστορίας και τη συγκρότηση μιας θαυμαστής έκδοσης. Ανάλογα με το ύφος του κειμένου σε κάθε σελίδα, η Μαραντίδου εναρμονίζει τις εικόνες της και αποδίδοντάς τες άλλοτε με μελανά κι άλλοτε με ζεστά ως προς τον συμβολισμό τους χρώματα, καταρτίζει ένα καλλιτεχνικό σύνολο ικανό να διεγείρει τη φαντασία των παιδιών και να ερεθίσει το ενδιαφέρον ma decastro22 των ενηλίκων. Συγγραφέας και εικονογράφος, πατώντας με σεβασμό στην πατίνα του χρόνου, υπογράφουν ένα ιδιαίτερο και υποβλητικά φωτισμένο βιβλίο, μία αξιοσημείωτη προσθήκη στην ελληνική βιβλιογραφία για παιδιά και όχι μόνον.