Don DeLillo: «Η σιωπή»

Παγκοσμίως διακεκριμένος για τις μεγάλες του αφηγήσεις, ο 84χρονος πλέον Ντελίλο επανεπισκέπτεται με το νέο του βιβλίο προσφιλή του μοτίβα, όπως η τεχνολογική αλλοτρίωση, η εξάρτηση της αμερικανικής αστικής τάξης από τις οθόνες και τα ασύρματα δίκτυα, ο φόβος ενός επικείμενου τέλους. Δεν πρόκειται για ένα ογκώδες μυθιστόρημα, αλλά για μια νουβέλα 115 σελίδων, όπου η πλοκή παραχωρεί τη θέση της στους μονολόγους και συνειρμικούς διαλόγους πέντε χαρακτήρων καθώς βιώνουν βήμα-βήμα την κατάρρευση της τεχνολογίας.

Η αφήγηση ξεκινά κατά τη διάρκεια μιας πτήσης από το Παρίσι στη Νέα Υόρκη. Ένα ζεύγος Αμερικανών επιστρέφει από την Ευρώπη. Η προσγείωση αναμένεται γύρω στις 4:30 το απόγευμα, η ζωντανή μετάδοση του πρωταθλήματος Super Bowl LVI από την τηλεόραση είναι προγραμματισμένη για τις 6:30 και το ζεύγος πρόκειται να την παρακολουθήσει από το διαμέρισμα φίλων στο ανατολικό Μανχάταν. Ο μήνας είναι Φεβρουάριος, η ημέρα Κυριακή και το έτος 2022.

Ο άντρας παρακολουθεί στην κρεμαστή οθόνη την πορεία της πτήσης και σχολιάζει, η γυναίκα καταγράφει τις εντυπώσεις του ταξιδιού στο σημειωματάριό της. Ταξιδεύουν στην πρώτη θέση, πλήττουν αφόρητα, ξεχνούν, θυμούνται, ανταλλάσσουν κουβέντες σαν δύο ήρωες από έργο του Ιονέσκο. Ώσπου κάποια στιγμή οι οθόνες αρχίζουν να τρεμοπαίζουν. Έπειτα σβήνουν, το αεροπλάνο τραντάζεται, χάνει ύψος, μια αίσθηση τέλους επικρατεί, γίνεται αναγκαστική προσγείωση, υπάρχουν τραυματίες και οι επιβάτες αδυνατούν να θυμηθούν τι ακριβώς έχει συμβεί. Αυτή είναι η πρώτη ένδειξη μιας ξαφνικής και απροσδιόριστης παύσης των ηλεκτρονικών συστημάτων.

Στο μεταξύ, οι οικοδεσπότες του ζεύγους, έχοντας πλήρη άγνοια για το τι έχει συμβεί στην πτήση των φίλων τους, παρακολουθούν τον αγώνα και τους περιμένουν. Μαζί τους βρίσκεται και ένας νεαρός καθηγητής φυσικής, πρώην φοιτητής της οικοδέσποινας, εμμονικός με τη θεωρία των κβάντων, τις μαύρες τρύπες και ένα χειρόγραφο του Αϊνστάιν με ημερομηνία 1912. Αλλά καθώς οι παίκτες τρέχουν στο γήπεδο, οι εικόνες στην οθόνη αρχίζουν να τρέμουν.

«Δεν ήταν συνηθισμένη οπτική παραμόρφωση, είχε βάθος, σχημάτιζε αφηρημένα σχέδια που διαλύονταν μ’ έναν ρυθμικό παλμό, μια σειρά από στοιχειώδεις μονάδες που σαν να ωθούνταν προς τα εμπρός και μετά να υποχωρούσαν. Ορθογώνια, τρίγωνα, τετράγωνα».

Στη συνέχεια η οθόνη σβήνει. Τα κινητά νεκρά, το σταθερό τηλέφωνο «ένα συναισθηματικό απομεινάρι», η οθόνη του λάπτοπ επίσης. Ο κόσμος γύρω τους σιωπηλός. Τι θα μπορούσε να είναι; Οι Ρώσοι; Οι Κινέζοι; Ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος; Δορυφορική δυσλειτουργία; Ηλεκτρονική επίθεση; Εξωγήινοι; Οι τρεις χαρακτήρες ρωτούν, απαντούν, υποθέτουν, ενώ οι διάλογοι ανάμεσα στην οικοδέσποινα και τον πρώην φοιτητή της απηχούν το υπόκωφο χιούμορ μιας θεατρικής παράστασης του παραλόγου.

Μπροστά σ’ ένα μέλλον όπου η αρχή της απροσδιοριστίας κυριαρχεί, ο συγγραφέας του τέλους αναδιαμορφώνει το γλωσσικό υλικό του και αποδίδει την κραυγή της απώλειας σεμνά μεν αλλά εκκωφαντικά.

«Κάτι να φας».
«Ίσως στο ημίχρονο. Αν υπάρξει ποτέ ημίχρονο».
«Αϊνστάιν, το χειρόγραφο».
«Ναι, οι λέξεις και οι φράσεις που διέγραψε. Μπορούμε να τον δούμε να σκέφτεται».
«Τι άλλο;»
«Η φύση του χειρόγραφου κειμένου. Οι αριθμοί, τα γράμματα, οι εκφράσεις».
«Τι εκφράσεις;»
«Η δύναμη που ασκεί το ηλεκτρικό πεδίο».
«Το θεώρημα αδράνειας της ενέργειας».
«Τι άλλο;»
«Το σημείο του κόσμου». «Η γραμμή του κόσμου».
«Τι άλλο;»
«Weltpunkt». «Weltlinie».
«Τι άλλο; Τι άλλο;»
«Τρεις λέξεις».
«Ποιες;»
«Πρόσθετο θεώρημα ταχυτήτων».
«Πες το ξανά».

Η ώρα περνά, το ζευγάρι της πτήσης από το Παρίσι φεύγει από την κλινική όπου έχει διακομιστεί μετά την αναγκαστική προσγείωση, φτάνει περπατώντας στο διαμέρισμα του φιλικού ζευγαριού και μεταφέρει στην παρέα τη χαοτική εικόνα της πόλης, την ολοκληρωτική παύση ηλεκτρονικών και ηλεκτρικών συστημάτων. Περασμένα μεσάνυχτα, φορώντας τα παλτά τους, κάθονται και οι πέντε στο σαλόνι μπροστά από τη μαύρη οθόνη με το τελευταίο κερί αναμμένο, μονολογούν, παραληρούν ενώ το βιβλίο φτάνει σχεδόν στο τέλος χωρίς καμία εξήγηση, αλλά με μία φράση του νεαρού φυσικού, χαρακτηριστική της προτεραιότητας που πάντα δίνει ο Αμερικανός συγγραφέας στον επανακαθορισμό της σχέσης τεχνολογίας και ανθρώπου:

«Ο κόσμος είναι το παν, το άτομο τίποτα. Το καταλαβαίνουμε όλοι;»

Μπροστά σ’ ένα μέλλον όπου η αρχή της απροσδιοριστίας κυριαρχεί, ο συγγραφέας του τέλους αναδιαμορφώνει το γλωσσικό υλικό του και αποδίδει την κραυγή της απώλειας σεμνά μεν αλλά εκκωφαντικά. Ο απομονωμένος λόγω πανδημίας απανταχού αναγνώστης καταλαβαίνει και τρομάζει στη σκέψη. Άλλωστε, τους τελευταίους μήνες κάθε έννοια του χώρου και του χρόνου έχει γι’ αυτόν μεταμορφωθεί. Η σύνδεσή του με τον έξω κόσμο, η υποκειμενικότητά του, ακόμα και η επιβίωσή του εξαρτώνται από το διαδίκτυο και τα ηλεκτρονικά μέσα. Χωρίς αυτά δεν νιώθει απλά μόνος, αλλά χαμένος.

Είναι σαφές ότι μια ολοκληρωτική ήττα της τεχνολογίας, στην οποία η ανθρωπότητα φαίνεται πλέον να βασίζεται αποκλειστικά, θα είχε τόση επίπτωση όση ένας παγκόσμιος πόλεμος. Ο Ντελίλο, παραθέτοντας τη γνωστή ρήση του Αϊνστάιν στην προμετωπίδα, μοιάζει να κρούει τον κώδωνα του κινδύνου: «Δεν γνωρίζω με τι όπλα θα διεξαχθεί ο Γ’ Παγκόσμιος Πόλεμος, αλλά ο Δ’ Παγκόσμιος θα γίνει με ξύλα και πέτρες». Στον βαθμό, λοιπόν, που η ψηφιακή τεχνολογία έχει αναδειχθεί σε μοναδικό ορίζοντα ατομικών και κοινωνικών προσδοκιών και σχεδίων για το μέλλον, η κατάρρευσή της θα ισοδυναμούσε με εκκωφαντική σιωπή.

Η σιωπή είναι ένα ιδιαίτερα οξυδερκές αφήγημα, αλλά ως πρόζα δεν θα μπορούσε να συγκριθεί με το βάθος, το μέγεθος και το μεγαλείο του επικού Υπόγειου κόσμου, του Λευκού θορύβου ή του Κοσμόπολις. Όμως ο Ντελίλο είναι ο Ντελίλο και όσο υπάρχει ακόμα ρεύμα και ψηφιακά δίκτυα, αξίζει να διαβαστεί. Η μετάφραση της Ζωής Μπέλλα-Αρμάου είναι ρέουσα και διαυγής και το κείμενό της στο εισαγωγικό σημείωμα επαρκέστατο και διαφωτιστικό.