Άννα Κοντολέων: «Όττο»

Στα βιβλία, πολύ δε μάλλον σ’ εκείνα που απευθύνονται σε παιδιά, τα περικειμενικά τους στοιχεία συνήθως προϊδεάζουν για το περιεχόμενό τους. Έτσι συμβαίνει και στην προκειμένη περίπτωση, με τη διαφορά ότι μερικά εξ αυτών, αριστοτεχνικά τοποθετημένα στις λεπτομέρειες, γίνονται αντιληπτά εκ των υστέρων. Γιατί εδώ πρόκειται για ένα ευφυές παιχνίδι συγγραφέως και εικονογράφου, όπου το κεκρυμμένο αποκαλύπτεται αργά και σταδιακά μέσα από εικόνες, λέξεις και σχήματα λόγου.

Ο λόγος για το νέο βιβλίο της Άννας Κοντολέων με τίτλο ένα όνομα κύριο, γένους αρσενικού. Στο εξώφυλλο, κάτω από το όνομα, δεσπόζει η εικόνα ενός χειμωνιάτικου αστικού τοπίου και η φιγούρα ενός κοριτσιού. Πιο πίσω, σε μικρογραφία, δυο άλλες φιγούρες, ενός νεαρού και ενός παιδιού, πιασμένες χέρι χέρι στέκουν μπροστά από ένα θέατρο με το βλέμμα στραμμένο στην πλάτη του κοριτσιού. Στο οπισθόφυλλο, το αστικό τοπίο συνεχίζεται με απαλότερα χρώματα, ενώ το ενσωματωμένο κείμενο μιλά συνοπτικά για μια τρυφερή συνύπαρξη δυο νέων προοικονομώντας, μάλιστα, μια αλλαγή που παραπέμπει στη διακοπή της. Με μια πρώτη ματιά, εκείνο που αναμένει κανείς να δει είναι τι ακριβώς έχει συμβεί και το κορίτσι της ιστορίας «αναγκάζεται να πάρει τη δύσκολη απόφαση» σε σχέση με το αγόρι. Το όνομα του κοριτσιού Χάνα. Και του αγοριού ίδιο μ’ εκείνο του τίτλου, Όττο.

Η Χάνα δεν είδε αμέσως το άλλο αυτοκίνητο που ερχόταν καταπάνω τους. Το είδε ο Όττο, όμως δεν μπόρεσε να κάνει τίποτα. Ήταν πολύ γρήγορο, πολύ δυνατό και πολύ νεότερο από εκείνον. Ο Όττο κράτησε την ανάσα του, σφίχτηκε ολόκληρος και έγινε μια ασπίδα γύρω από το αγόρι και τη Χάνα. Κατάφερε να τους σώσει, αλλά όταν όλα τελείωσαν εκείνος ανέπνεε με δυσκολία. Οι ειδικοί που έσπευσαν να τον περιθάλψουν δεν ήταν ενθαρρυντικοί. Στο αγωνιώδες βλέμμα της Χάνα απαντούσαν με λακωνικά σχόλια. […] Ο Όττο […] ήταν πολύ βαριά πληγωμένος. […] Η Χάνα, ο άντρας και το αγόρι έμειναν δίπλα του για πολλή ώρα. Το αγόρι πάλευε να συγκρατήσει τα δάκρυα που κυλούσαν στα μάτια του. Ετοιμάζονταν να φύγουν από το συνεργείο όταν τους πλησίασε εκείνος ο μηχανικός. […] Έδειξε τρία αυτοκίνητα που έμοιαζαν πολύ με τον Όττο και έστεκαν παραδίπλα λαβωμένα. […] Η Χάνα έμεινε για μια στιγμή διστακτική, ύστερα στράφηκε και κοίταξε το αγόρι και τον άντρα. Το αγόρι σκούπισε τα μάτια, ο άντρας έγνεψε καταφατικά και η Χάνα υπέγραψε το χαρτί. Ο Όττο θα χάριζε στα τρία λαβωμένα αυτοκίνητα τα όργανά του. Θα τους ξαναχάριζε τη ζωή.

Η λογοτεχνική μεταφορά του συγκεκριμένου μηνύματος με αποδέκτες τα παιδιά δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση.

Καμιά φορά, έστω και η αποσπασματική ανάγνωση μερικών αράδων από ένα γραπτό είναι αρκετή για να νιώσει κανείς ότι ο απλός, ο νηφάλιος και ο σύντομος τρόπος περιγραφής μιας κατάστασης μπορεί να μεταφέρει μηνύματα και συναισθήματα εξίσου καλά με περίτεχνα αφηγήματα μεγάλου μήκους. Γιατί στη λογοτεχνία, άσχετα με την ηλικία στην οποία απευθύνεται, σημαντικό δεν είναι μόνο τι θα πεις, αλλά πώς και με ποια μέσα θα το εκφέρεις. Όσο κι αν ακούγεται ακραίο και υπερβολικό, η γνωστή Μακλουανική ρήση ότι «το μέσο είναι το μήνυμα» ισχύει και εδώ. Στην προκειμένη περίπτωση, η ιστορία κατά πάσα πιθανότητα γράφτηκε για να σαλπίσει μια ύστατη πράξη αλληλεγγύης. Και όπως διαφαίνεται στο παραπάνω απόσπασμα, αυτή δεν είναι άλλη παρά η δωρεά οργάνων υπέρ εκείνων που μόνο με μεταμόσχευση μπορούν να σωθούν. Η λογοτεχνική μεταφορά του συγκεκριμένου μηνύματος με αποδέκτες τα παιδιά δεν είναι καθόλου εύκολη υπόθεση. Αλλά η Άννα Κοντολέων με το κείμενό της και η Ντανιέλα Σταματιάδη με τις εικόνες της το επιτυγχάνουν θαυμάσια. Και η μεν πρώτη προσωποποιώντας ένα αυτοκίνητο, Όττο το ονομάζει, η δε δεύτερη οπτικοποιεί όσα εσκεμμένα υπονοούν οι λέξεις φωτίζοντας με χρώματα και σχήματα την ιδέα.

Αναφέρθηκα παραπάνω στο «κεκρυμμένο», εκείνο δηλαδή που ναι μεν υπάρχει αλλά εκφράζεται πλαγίως, ήδη από την αρχή, μέσω των ρημάτων «κυλούσαν και άλλαζαν» στο κείμενο του οπισθόφυλλου, κυρίως όμως μέσω του τίτλου. Αν και φωνητική απόδοση της πασίγνωστης συντόμευσης του automobile, κι αν μέσα στο τελευταίο του όμικρον περικλείεται ένας άλλος κύκλος με τελείες κυκλικά τοποθετημένες στο εσωτερικό του παραπέμποντας στον τροχό, ο νους, προσκολλημένος στο γερμανικό όνομα Όττο, αναμένει να συναντήσει ένα πραγματικό πρόσωπο. Ξεκινώντας όμως το διάβασμα σύντομα συνειδητοποιεί πως δεν είναι έτσι και επιστρέφοντας στα περικειμενικά, εκεί τα βρίσκει να απεικονίζονται σχεδόν όλα. Τα πραγματικά πρόσωπα της ιστορίας, το αστικό τοπίο, την αλλαγή των εποχών, τον αυτοκινητόδρομο και τον συμβολισμό του, αλλά και ένα πολύ μικρό τμήμα τόσο από το εμπρός όσο και το πίσω φτερό του κεντρικού ήρωα, άκρη άκρη και σχεδόν αφανές, στο εξώφυλλο και το οπισθόφυλλο αντίστοιχα. Αν το τελευταίο δέσποζε ή ήταν έστω περισσότερο ορατό, η εξαιρετική ιδέα της προσωποποίησης θα είχε ατονήσει παρασύροντας και τη μαγεία της ιστορίας. Κι εδώ πιστεύουμε ότι βρίσκεται η ομορφιά και η πρωτοτυπία του εγχειρήματος.

annkont Ένα από τα χαρακτηριστικά της καλής λογοτεχνίας για παιδιά (και όχι μόνον) είναι η δυνατότητα να παρέχει --μέσα από την απλότητα, τη γλωσσική αρμονία και τις εικόνες-- τροφή για σκέψη, διάλογο και προβληματισμό. Και αυτό το επιτυγχάνει με το παραπάνω το βιβλίο της Κοντολέων και της Σταματιάδη, γιατί αναδεικνύει με πάθος τις μεγάλες φιλίες, τον κύκλο της ζωής και το μεγαλείο της δωρεάς του απερχόμενου προς εκείνους που ακόμα μπορούν να ζήσουν. Βεβαίως και γιατί μοιάζει σαν να βγήκε από τη δική μας σκέψη, σαν η Χάνα να είμαστε εμείς, όσοι τουλάχιστον από εμάς έτυχε να συνδεθούν κι έπειτα να αποχωριστούν το δικό τους Όττο.