«“Το χαμόγελο της Τζοκόντας” με την Καμεράτα στο Μέγαρο Μουσικής» της Μαρίας Κοτοπούλη
Το Χαμόγελο της Τζοκόντας έδωσε τον τίτλο στην ωραία συναυλία με έργα των Antonio Vivaldi και Μάνου Χατζιδάκι, που παρακολουθήσαμε στις 23-3-2017 στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών, από την Καμεράτα Ορχήστρα των Φίλων της Μουσικής, υπό τη διεύθυνση του διακεκριμένου αρχιμουσικού Γιώργου Πέτρου.
Ο Antonio Vivaldi (1678-1741), Βενετσιάνος συνθέτης, βιολονίστας και ιερωμένος, είναι ο θεμελιωτής της μπαρόκ μουσικής και επηρέασε συνθέτες όπως ο Bach και ο Telemann. Έγραψε περί τα 850 έργα, ανάμεσά τους το αριστούργημά του και ίσως το δημοφιλέστερο όλων, Οι Τέσσερις Εποχές. Μετά τον θάνατό του, το πολύτιμο έργο του περιέπεσε στην αφάνεια και ήταν ο Felix Mendelssohn ο οποίος, μελετώντας τον Bach, ανακάλυψε τον Vivaldi, καθώς ο Μεγάλος Κάντορας, αξιολογώντας τη σπουδαιότητα της βιβάλντειας μουσικής, τη χρησιμοποίησε ως θεμέλιο λίθο στο έργο του.
Στο πρώτο μέρος ακούσαμε τέσσερα έργα του Antonio Vivaldi, με τον αρχιμουσικό κυρίαρχο της ορχήστρας. Ανέδειξε με μαεστρία τι μπορεί να κάνει μια μεγαλοφυΐα με τα έγχορδα. Με κίνηση ορμητική, άλλοτε γαλήνια, άλλοτε λικνιστική, γεμάτη χάρη, αποκάλυψε τη θεϊκή μουσική με τις εναλλασσόμενες λάμψεις και απέσπασε από την ορχήστρα εξαιρετικές ερμηνείες στα δύο Κοντσέρτα για έγχορδα σε ντο ελάσσονα, RV 120, και σε ρε ελάσσονα, RV 127, παρασύροντας μουσικούς και ακροατήριο στη μέθη του μπαρόκ.
Στη συνέχεια, δύο βιρτουόζοι του μαντολίνου, ο Γιώργος Γουμενάκης και η Chiara Lijoi, ερμήνευσαν με έμπνευση και ευαισθησία μία από τις δημοφιλέστερες συνθέσεις του Vivaldi, γραμμένη για το μουσικό σχολείο της Βενετίας Ospedale della Pieta, το Κοντσέρτο για δυο μαντολίνα σε σολ μείζονα, RV532. Οι δύο καλλιτέχνες αξιοποίησαν τη μελωδικότητα του λεπτού αυτού οργάνου και με ήχο θαυμαστό, συνεπικουρούμενοι και από την ορχήστρα, ύφαναν νότα τη νότα τη μαγεία της σύνθεσης.
To Κοντσέρτο για δυο βιολιά και ορχήστρα εγχόρδων σε λα ελάσσονα RV 522είναι το όγδοο από τη μεγαλειώδη σύνθεση L' estroarmonico, op 3, η οποία αποτελείται από δώδεκα κοντσέρτα. Ο Sergiu Nastasa και η Otilia Alitei, εξαίρετοι σολίστ, εντυπωσίασαν με την ενάργεια και την εκφραστικότητά τους σε μια άκρως ενδιαφέρουσα, γεμάτη εσωτερικότητα ερμηνεία.
Ο Μάνος Χατζιδάκις (1925-1994), από τους κορυφαίους Έλληνες συνθέτες, ήταν και ποιητής. Με την τέχνη του εξέφρασε τον άνθρωπο στην πιο ευγενική μορφή του και την εποχή του στις πολυποίκιλες εκφάνσεις της. Συνδύασε τη λόγια με τη λαϊκή μουσική και υπήρξε συνεχιστής της Γενιάς του ’30. Προχώρησε όμως πέρα από το Δημοτικό Τραγούδι και ενέταξε στις συνθέσεις του στοιχεία λαϊκά, απορριπτέα στην εποχή τους. Να επισημάνουμε εδώ ότι ο Μάνος είχε την οξυδέρκεια να επιλέγει με αυστηρότητα και υψηλή αισθητική τα ποιητικά, λόγια στοιχεία και τα λαϊκά εκείνα θέματα που ενέτασσε μέσα στις συνθέσεις του, εν αντιθέσει με πολλούς από τους επιγόνους του, που στη συνέχεια ξέφυγαν από τον δρόμο που χάραξε και θεοποίησαν άκριτα λαϊκά στοιχεία, με αποτέλεσμα να οδηγήσουν το τραγούδι σε άλλες ατραπούς.
Το Χαμόγελο της Τζοκόντας ηχογραφήθηκε στη Νέα Υόρκη με παραγωγό τον Quincy Jones και περιείχε δώδεκα τραγούδια. Δύο από αυτά, Ο Στρατιώτης και Οι Αθλητές, δεν περιλαμβάνονται στις επόμενες εκδόσεις που έγιναν από την Columbia και τη Minos, EMI. Την έκδοση του δίσκου συνοδεύει το ποιητικό κείμενο του Μάνου Χατζιδάκι που θα προσπαθήσουμε να συνοψίσουμε.
Μια Κυριακή απόγευμα ο συνθέτης παρακολουθεί ανάμεσα στον κόσμο μια παρέλαση στην 5η Λεωφόρο της Νέας Υόρκης. Κάποια στιγμή παρατηρεί μια μοναχική γυναικούλα, όπως χαρακτηριστικά γράφει, που την προσπερνούν αδιάφορα και τη σπρώχνουν. Την ακολουθεί, χωρίς να γνωρίζει τι θα της πει. Ξαφνικά τη χάνει από τη ματιά του. Τρέχει για λίγο αναζητώντας την και ανασηκώνεται στις μύτες των ποδιών του μήπως και τη διακρίνει μέσα στο πλήθος, μα το πλήθος την είχε καταπιεί. Σταμάτησε κάπου απογοητευμένος και διαπίστωσε ότι βρισκόταν μπροστά στο βιβλιοπωλείο Rizzoli. Κοίταξε τη βιτρίνα και ένα από τα βιβλία τον καθήλωσε: Λεονάρντο ντα Βίντσι, με την Τζοκόντα στο εξώφυλλο να του χαμογελά, «απίθανα αινιγματική, απόμακρη, αυτόματα μεγεθυμένη, όσο η γυναίκα που χάθηκε στο δρόμο».
Ένας ευαίσθητος και τρυφερός συνθέτης, όπως ο Μάνος, πώς θα μπορούσε να μη συγκινηθεί από το αριστούργημα του Λεονάρντο ντα Βίντσι που κοσμεί το Μουσείο του Λούβρου και τη μοναχική, έρημη γυναίκα, αγνοημένη από το πλήθος, καθώς ένα εξαίσιο θέμα του Antonio Vivaldi επανερχόταν στη μνήμη του τυραννικά; Το «τυραννικό» αυτό θέμα ήταν από το Κοντσέρτο για έγχορδα σε ντο ελάσσονα, RV 120, που ερμήνευσε τόσο όμορφα στο πρώτο μέρος η Καμεράτα. Θαυμάζει κανείς πώς η αντιστοιχία των τεχνών γίνεται πηγή έμπνευσης για τον συνθέτη, που δημιουργεί δώδεκα τραγούδια, πολύτιμα μικρά διαμάντια, πλεγμένα στο μουσικό του περιδέραιο και στα τιμαλφή της μνήμης των Ελλήνων.
Ας μας επιτραπεί, επιστρατεύοντας τη συγγραφική μας ιδιότητα, να προσπαθήσουμε μια ταπεινή συνομιλία με τους τίτλους του συνθέτη, που μέσω της τέχνης του και με δάνεια από τον Vivaldi και τον μεγάλο Ιταλό ζωγράφο, άφησε στην αθανασία τη μοναχική γυναίκα της Νέας Υόρκης.
Στα δέκα μέρη του έργου δεσπόζει το μυστηριακό, Χαμόγελο της Τζοκόντας. Όταν έρχονται τα σύννεφα, απειλητικά, παγώνουν την καρδιά και πριν ακόμα διαλυθούν, η Κοντέσα Εστερχάζυ, κλείνει το παράθυρο και αποτραβά τον γιο της από τη θέα του ουρανού για να του δείξει τα πορτρέτα των προγόνων του. Άραγε θα βρίσκεται ανάμεσά τους το πορτρέτο του Joseph Haydn, Kapellmeister στο παρεκκλήσι των Εστερχάζυ; Λίγο πιο πέρα, η Παρθένα της γειτονιάς μου περιμένει τη Βροχή, που μπορεί να έρθει, χρυσή, με τη μορφή του Διός. Όμως αυτή είναι η Παναγιά που κλαίει με τον λαό, κι ο ουρανός δακρύζει. Η Προσωπογραφία της μητέρας μου είναι ιερή και ο αίνος στο άχραντο πρόσωπό της ακούγεται από Το κοντσέρτο. Βασανιστικό το θέμα του Vivaldi, επανέρχεται ξανά και ξανά και η μνήμη πλάθει τη μορφή της.
Κάθεται πλάι του, απλώνει το χέρι του να την αγγίξει, μα εκείνη έχει χαθεί. Ένα ξανθό παιδί αφήνει την κάρτα του και χάνεται κι αυτό. Διαβάζει: Ο κ. Νολλ, Θάνατος. Κι ύστερα, Οι δολοφόνοι της γης, σκοτώνουν αδιάκριτα, κανένας δεν γλιτώνει. Πώς ξέφυγε; Γιατί δεν παραδόθηκε στον θάνατο; Η γειτονιά έρημη, ερειπωμένη. Τώρα ο έναστρος ουρανός δείχνει τιμωρός, συνθλίβει την ψυχή που αντιστάθηκε κι εκείνη τρέχει, αποκαμωμένη, γιατί η Βραδινή επιστροφή είναι η μόνη, απατηλή καταφυγή, η μόνη ελπίδα. Στην ασφάλεια του σπιτιού, ο Χορός με τη σκιά μου αρχίζει. Υπό τους ήχους μιας μπάντας γίνεται ξέφρενος, τρομακτικός. Τα τείχη γκρεμίζονται, μόνος, έρημος, υπήρξε άραγε ποτέ; Ο δημιουργός χάνεται στον ιλιγγιώδη ρυθμό του χρόνου, όμως αφήνει πίσω του τη μουσική του, να συνεχίζει τον «χορό» της εις το διηνεκές, όπως το Χαμόγελο της Τζοκόντας…
Εξαίσιες ερμηνείες από τον αρχιμουσικό Γιώργο Πέτρου και την Καμεράτα. Ανέδειξαν την ευγενική μορφή του συνθέτη και την αγάπη του στον άνθρωπο, μέσα από την τρυφερότητα, τον λυρισμό, τον βαθύ συναισθηματικό πλούτο που εκφράζει η σύνθεσή του. Συγκίνησαν ιδιαίτερα το πολυπληθές ακροατήριο, που τους τίμησε με θερμότατο χειροκρότημα, στο οποίο ανταποκρίθηκαν με πολλά encore.
