Saint-John Perse: «Ακτοσημεία»

Τα Ακτοσημεία του Saint-John Perse (1887-1975), λογοτεχνικό ψευδώνυμο του Alexis Léger, αποτελούν μια πολύ ενδιαφέρουσα μεταφραστική δουλειά της Ελένης Κόλλια που κυκλοφορεί από τον Ίκαρο (2018), όπου συμπεριλαμβάνονται δύο ποιητικές συλλογές του Γάλλου ποιητή και διπλωμάτη: Ακτοσημεία [Amers](1957) και Πουλιά [Oiseaux] (1963), ενώ στο τέλος παρατίθεται η ομιλία του από την τελετή αποδοχής του βραβείου Νόμπελ Λογοτεχνίας (1960).

Ο Perse, πολυμαθής και κοσμοπολίτης, διαμόρφωσε από νωρίς προσωπικό ύφος και αξιοποίησε στην ποίησή του ένα σύνολο διακείμενων από την παγκόσμια μυθολογία, λογοτεχνία, αλλά και τις θρησκευτικές και λαϊκές παραδόσεις πολλών εθνών, όπως φαίνεται και στις δύο συλλογές.

Ο ίδιος ο τίτλος του βιβλίου, βασισμένος στην ομότιτλη συλλογή του Perse, φανερώνει τον τρόπο που αντιλαμβάνεται ο δημιουργός τη γλώσσα και την ποίηση. Για τον Perse η θάλασσα δεν είναι απλώς μια γεωγραφική αναφορά με ρομαντικές και συμβολικές συνηχήσεις, αλλά διατηρεί τις μυθολογικές/θρησκευτικές συνδηλώσεις του παρελθόντος, οριοθετώντας έτσι έναν υπαρξιακό (ταυτόχρονα φυσικό και μεταφυσικό) χώρο στην ποίησή του. Ανάλογες σημασιοδοτήσεις μπορούμε να εντοπίσουμε και στον τίτλο της δεύτερης συλλογής («Πουλιά»).

Η πρώτη συλλογή διακρίνεται σε τέσσερα μέρη («Επίκληση», «Στροφή», «Χορός» και «Αφιέρωση»), δείχνοντας ότι ο Perse δίνει μια μυσταγωγική και ιεροτελεστική διάσταση στην ποιητική εκφορά, γεγονός που ενισχύεται από τη μορφή των κειμένων. Για τον Γάλλο δημιουργό η ποιητική πράξη συνιστά μια ιερή τελετή και ικεσία που επανασυνθέτει την έννοια της κοινότητας διά της γλωσσικής της συνοχής. Τα πολύστιχα ποιήματά του παράγουν μια ενιαία αφήγηση για την ανθρώπινη ιστορία.

Θεοί, ήθη και δοξασίες των λαών της Μεσοποταμίας, της Αιγύπτου, της ελληνικής μυθολογίας, της ιουδαϊκής, ινδουιστικής και χριστιανικής παράδοσης, θεματολογικά και μορφολογικά στοιχεία από την αρχαία λυρική ποίηση, το αρχαίο δράμα και λογοτεχνικά έργα της Παγκόσμιας Λογοτεχνίας, αφομοιώνονται δεξιοτεχνικά στο ποιητικό του σύμπαν.[1] Πλήθος χρωμάτων και αρωμάτων από μυθικά και υπαρκτά άνθη και φυτά ταξιδεύουν τον αναγνώστη των «Ακτοσημείων».[2] Τέρατα της μυθολογίας, ήχοι της φύσης, αρχαία μυστήρια, περιγραφές της πόλης δημιουργούν ένα λογοτεχνικό ψηφιδωτό που αναμειγνύει επιδέξια ιστορία και μύθο, κοινωνική ζωή και θρησκευτική αναζήτηση, εσωτερικότητα και σαρκικότητα. Η ιδιότυπη γραφή του, διαποτισμένη από τη συγκινησιακή ετοιμότητα που παράγει η συναισθησία και οι εναλλαγές των προσώπων,[3] ενοποιεί αρμονικά σε μια πληθωρική αφήγηση τις ετερόκλητες αναφορές των έργων του.

Ειδικά στην πρώτη συλλογή, η οργάνωση της ποιητικής ύλης, αλλά και το υποβλητικό και πομπώδες της γλώσσας μετατρέπουν το κείμενο σε σύγχρονη εκδοχή αρχαιοελληνικού χορικού άσματος. Την ίδια στιγμή, δεν λείπουν οι αλληγορικές και συμβολικές συνδηλώσεις, όπως και ο ανοιχτός διάλογος με έργα της σύγχρονής του λογοτεχνίας. Στη δεύτερη συλλογή, «Πουλιά», όλες οι μυθολογικές και θρησκευτικές συμπαραδηλώσεις των πτηνών συνδυάζονται με τη σύγχρονη ζωγραφική (πίνακες του Ζ. Μπρακ), με αποτέλεσμα να διαμορφώνεται ένας διακαλλιτεχνικός διάλογος σχετικά με τις δυνατότητες αναπαράστασης της φύσης στη σύγχρονη τέχνη.

Γι’ αυτό, τα πουλιά δεν αποτελούν μόνο ένα σύμβολο γεφύρωσης ουρανού και γης, ανθρώπινης γνώσης και θεϊκής, αλλά θέτουν το ζήτημα της σχέσης καλλιτεχνικού έργου και υλικού κόσμου, καθώς η ποιητική μαρτυρία του ερευνά την αυταξία της τέχνης ως μέσο επαναπροσδιορισμού της ανθρώπινης συνείδησης και της εξωτερικής πραγματικότητας: «το συντετμημένο πουλί του Μπρακ […] ζει, αρμενίζει […] ανήκουν σε μια καινούργια κάστα και μια γενεαλογία πρωτι-/νή».[4] Μάλιστα, η ποιητική γλώσσα αξιοποιεί πολυσημικά την ακριβολογία επιστημονικών όρων (βιολογία, ιατρική, μηχανική) που, όμως, αποκτούν νέες διαστάσεις μέσω της ένταξής τους σε ένα διαφορετικό επικοινωνιακό πλαίσιο. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά: «[…]ο/ ζωγράφος αφαιρεί […] το καθαρό κομμάτι χώρου που έγινε ύλη […] απίσχναση […] πάνω/ στον ανθρώπινο αμφιβληστροειδή./ […]ενό-/τητα ανακτημένη κάτω από την πολυμορφία […]» («Πουλιά», σ. 193, 196).

Υπό αυτή την έννοια, τα «Ακτοσημεία» μοιάζουν να θεμελιώνουν την ποιητική του κοσμοθεωρία και τα «Πουλιά» να εμβαθύνουν σε επιμέρους ζητήματα της σύνδεσης φύσης-τέχνης. Ειδικότερα, η ποιητική σύνθεση των «Ακτοσημείων» λειτουργεί ως μια μεταφορική ακολουθία πομπής των θαλασσινών, των αυτόκλητων προφητών-ποιητών της Οικουμένης που οδηγούν τις ικέτιδες –χορός γυναικών– προς τη Θάλασσα, για να αναγεννηθούν πνευματικά: «Έτσι, γήινες, παρόχθιες, έτσι συνένοχες, υποτασσόμα-/στε… […] για εμάς ας ανοί-/ξει η πρόσβαση ανυπόταχτων δρόμων» («Ακτοσημεία», σ. 67).

Πρόκειται για μια ιερή πομπή που συχνά οι κοσμικοί άρχοντες βλέπουν με δυσπιστία, επειδή οι ποιητές δεν πειθαρχούν στους κανόνες τους. Για τον Perse ο βαθύς έρωτας για τη γυναίκα-σύμβολο της ζωής και ο έρωτας-δίψα για τη Θάλασσα είναι τα μοναδικά θέλγητρα που συγκινούν τη φύση των ποιητών: «Κι εσείς, […] τι είστε, ω, Σοφοί! για να μας ψέγετε, ω Σοφοί; […] θα μου αρνηθείτε την πρόσβαση; Γη της ηγεμονίας μου, κι εκεί ας μπω, εγώ!» («Ακτοσημεία», σ. 30).

Υπό αυτή την έννοια, τα «Ακτοσημεία» μοιάζουν να θεμελιώνουν την ποιητική του κοσμοθεωρία και τα «Πουλιά» να εμβαθύνουν σε επιμέρους ζητήματα της σύνδεσης φύσης-τέχνης.

Η πομπή των μυστών σε Εκείνη είναι ένα υμνητικό ταξίδι που ισοδυναμεί με τη μετάβαση από τη στεριά στη θάλασσα, άρα από τη θνητότητα του σώματος προς την αναζωογονητική εμβάπτιση στη ρευστότητα του άχρονου, του ατεμάχιστου, του διαρκούς παρόντος: «Αυτή η απέραντη αυγή που λέγεται θάλασσα […] έρωτας και θάλασσα στο ίδιο κρεβάτι […]» (σ. 98-99). «Έρωτας που σχίζει και δεν συντρί-/βει! και καρδιά λεύτερη επιτέλους απ’ τον θάνατο!» (σ. 119).

Η ιερή πομπή γίνεται ένα ταξίδι αυτογνωσίας, μια ενδοσκόπηση στα κίνητρα, στα εργαλεία και στις βαθύτερες φιλοδοξίες του δημιουργού. Το ποίημα μετατρέπεται σε ύμνο για τη θάλασσα ως προσωποποίηση της ζωής. Ταυτόχρονα, η ζωή ως συλλογική εκφορά της διαρκούς γονιμότητας γίνεται το προσωπείο του θεϊκού, η φανέρωση της ενέργειας μιας ανώτερης βούλησης, που δημιουργεί τον άνθρωπο και τον κόσμο.

«Απαγγελία στο δρόμο προς τον Πρωτουργό και προς το/ ζωγραφισμένο του στόμα κάτω απ’ το προσωπείο». (σ.25)

Είναι ταυτόχρονα ικεσία και ευχαριστία, λόγος που ισοδυναμεί με πράξη, μια ευχή που συνιστά απάντηση σε ό,τι διεκδικείται. Η θάλασσα, «Πάσχα χόρτου χλωρού»,[5] γίνεται η προσωποποίηση της μοίρας, μια οριοθέτηση και συνάμα αναίρεση των αποστάσεων μεταξύ αρχής και τέλους: ενσάρκωση του φωτός και της διαρκούς κίνησης του ζώντος.

Τα ακτοσημεία είναι η πάλη της ανθρώπινης σκέψης, η αρχέγονη αγωνία του ανθρώπου να εμβαθύνει διά του γλωσσικού κώδικα μέσα του και γύρω του. Κάθε νέα λέξη είναι διείσδυση του ανθρώπου στον άνθρωπο, επίμοχθος αγώνας ανακάλυψης και συνάντησης με κάτι άυλο και αθάνατο: συνιστά ένα μεταγενέστερο στάδιο επικοινωνίας και άρα επίγνωσης. Ο ποιητής διά της ποίησής του ψάλλει έναν ψαλμό χορικό, καθώς ο λόγος του είναι η φωνή της ομάδας, εφόσον στη θάλασσα (=ζωή) όλοι εντέλει προσβλέπουμε.

«Κι η Πολιτεία ολάκερη κινείται προς τη θάλασσα […] Στη θεϊκή επιμειξία και του ανθρώπου το μόλεμα πλάι στους θεούς…» (σ. 175).

Ο ποιητής διψάει και ανυπομονεί για την έκσταση («πολύς ο καιρός που λαχταρούσα ετούτο το ποίημα»),[6] ενώ η δική του ανύψωση ισοδυναμεί με ανάταση όσων ζουν «κάτω από το μεγάλο δέντρο της θλίψης».[7] Η ποίηση είναι το μέσο, για να νιώσουμε τη ζωντάνια της πνοής της και να συνειδητοποιήσουμε τη δύναμη της ενέργειας που μας ενώνει μαζί της: «[…] Ποίηση για να καταλαγιάσει τον πυρετό μιας αγρύπνιας/ […] Η Θάλασσα, υφασμένη μέσα μας, […] υφαίνοντας τις μεγάλες της/ ώρες φωτός […]» (σ. 19).

Η Θάλασσα αποτελεί την ψηλάφηση του άχρονου μέσα μας, που δίνει νόημα και προσανατολισμό στην ενιαία ψυχή του κόσμου. Η ποιητική γλώσσα είναι ο δρόμος να τη γνωρίσουμε και να την τιμήσουμε. Μέσο και αυτοσκοπός που μας δωρίζεται κατά χάριν, για να μας παρασύρει στο φως: («κι είναι η Θάλασσα που ήρθε προς το μέρος μας επάνω στις πέτρινες βαθμίδες του δράματος»).[8]

Ανάλογα και στα «Πουλιά», ο ποιητής διερευνά μια άλλη συνάντηση: τους όρους συγγένειας μεταξύ ανθρώπου και πτηνού. Η έννοια της ελευθερίας, της ανάγκης για τη διεκδίκηση μιας ευρύτερης θέασης είναι κοινές ιδιότητες, όπως κοινή είναι και η βαριά δέσμευση της θνητής μοίρας, που μας εγκλωβίζει στον αμετάκλητο θάνατο. «Ο άνθρωπος φέρει το φορτίο της βαρύτητάς του σαν μυ-/λόπετρα στο λαιμό, το πουλί σαν φτερό ζωγραφισμένο στο μέ-/τωπο» («Πουλιά», σ. 203). Όμως, η ανθρώπινη δημιουργικότητα έχει τη δύναμη να δώσει μια διαφορετική προοπτική στην έλξη μας για τον Ουρανό. Τα πτηνά του Μπρακ γίνονται το πρότυπο για τις λέξεις του ποιητή: «Ιδέστε τα […] νύχτα του ξεκάθαρου ονείρου […] σαν τις λέξεις […]: πυρήνες/ δύναμης και δράσης […]» (σ. 202).

Κατά συνέπεια, όπως ο Μπρακ, έτσι και ο Perse, επιδιώκει διά της τέχνης να μελετήσει τα όρια της ανθρωπότητας, να παραγάγει νέα «ακτοσημεία» στις παρυφές της ύπαρξης, στα σύνορα της γνώσης, στις εσχατιές μιας νέας συγκίνησης. Επιθυμεί να συγκροτήσει ένα νέο όλον που θα δώσει στο όνειρο ένα πιο ανθεκτικό σώμα, για να σκαρφαλώσει στο επιδιωκόμενο «ύψος». Η ποίησή του, κατά το παράδειγμα του εικαστικού Μπρακ, θα γίνει μια απελευθέρωση από τα δεσμά της ύλης, μια μεταγλώσσα που θα επικοινωνεί έναν βαθύτερο τρόπο να υπάρχουμε.

Γι’ αυτό, αναφωνεί ο ποιητής: «Τώρα που έφθασε η ώρα της απελευθέρωσης […] η δραστη-/ριότητα παραμένει καύση. […]» (σ. 199-200).

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Ενδεικτικά:
– «[…] των νερών καρδιά: Ιστάρ, μαγευτική και γυμνή» (Μεσοποταμία). «Ακτοσημεία», σ. 118-119.
– «υπάκουο χείλι της στο μέτωπό της της ντέβας […] (Ινδουισμός). Ό.π., σ. 128.
[2] «Τα ποδοστράγαλά μας είναι κι αυτά με σαφράνι βαμμένα,/ οι φούχτες μας ζωγραφισμένες με κάλχη προς τιμήν της Θά/λασσας». Ό.π., σ. 51.
S J Perse [3] Στα «Ακτοσημεία» κυριαρχεί το πρώτο πληθυντικό και το δεύτερο ενικό, ενώ στα «Πουλιά» το τρίτο πρόσωπο του ενικού δίνοντας την αίσθηση μιας ποιητικής πραγματείας.
[4] «Πουλιά», ό.π., σ. 200, 210.
[5] «Ακτοσημεία», σ. 15.
[6] Ό.π., σ. 22.
[7] Ό.π., σ. 18.
[8] «Ακτοσημεία», σ. 25.