Χριστίνα Ντουνιά: «Αργοναύτες και σύντροφοι»
Το σταθερό ενδιαφέρον των ερευνητών και κριτικών για τις λογοτεχνικές κατακτήσεις των εκπροσώπων της γενιάς του ’30, από την εμφάνισή τους στα ελληνικά γράμματα έως και σήμερα, είναι μια σημαίνουσα ένδειξη της συμβολής τους στη διαμόρφωση «του λογοτεχνικού χάρτη του 20ού αιώνα».[1] Η εξαιρετικά ενδιαφέρουσα μελέτη της Χ. Ντουνιά, ομότιμης καθηγήτριας Νεοελληνικής Φιλολογίας του ΕΚΠΑ, Αργοναύτες και σύντροφοι. Όψεις του λογοτεχνικού πεδίου στη δεκαετία του ’30 (Εστία, 2021), όχι μόνο επιβεβαιώνει τον βαθμό που το έργο αυτής της γενιάς επηρέασε την εγχώρια πολιτισμική ιστορία, αλλά αναδεικνύει τον σύνθετο χαρακτήρα του και την αλληλεπίδρασή του με τις πολιτικές συνθήκες της περιόδου.
Μέσα από τα ζητήματα που εξετάζονται στα τρία μέρη του βιβλίου και στα δεκαπέντε κεφάλαιά του, γίνεται σαφές ότι το αίσθημα ενός κοινού οράματος για αλλαγή που μοιράζονται αρκετοί από τους μείζονες λογοτέχνες της γενιάς του ’30 δεν περιγράφει ένα σύνολο δημιουργών που χαρακτηρίζονται από αυτόματες ιδεολογικές και αισθητικές συγκλίσεις. Διαβάζουμε χαρακτηριστικά στην περιεκτική «Εισαγωγή» της έκδοσης: «[…] ο κατάλογος εκπροσώπων και έργων της γενιάς του ’30 είναι εξαιρετικά μακρύς και ανομοιογενής. Ρεαλισμός, νατουραλισμός, μετασυμβολισμός, καθαρή ποίηση, μοντερνισμός, υπερρεαλισμός εκδηλώνονται παράλληλα και συνυπάρχουν στον ίδιο λογοτέχνη, ακόμα και στο ίδιο έργο […]».[2]
Σύμφωνα με την Ντουνιά, το στοιχείο που συνδέει τις ετερόκλητες τάσεις της περιόδου είναι αυτή η επίμονη επιδίωξη για αλλαγή μέσα στο πλαίσιο μιας συλλογικότητας. Το επίμονο αίτημά τους για ανανέωση αποτυπώνεται τόσο στην πλούσια ποιητική και πεζογραφική παραγωγή των εκπροσώπων της, όσο και στα κριτικά τους κείμενα. Ο αγώνας επικράτησης ανάμεσα στις καλλιτεχνικές ομάδες ή/και σε μεμονωμένους δημιουργούς της περιόδου συνιστά εκδήλωση των διαφορετικών τρόπων με τους οποίους εκφράστηκε η ανάγκη των νεότερων λογοτεχνών να υπερβούν την απαισιοδοξία που διαποτίζει τα έργα της γενιάς του ’20. Αυτό το νέο όραμα υπηρετεί και η επικαιροποίηση του μύθου της Αργοναυτικής εκστρατείας στο έργο αρκετών συγγραφέων της νέας γενιάς, όπου οι Έλληνες «γίνονται σύντροφοι για να κατακτήσουν το ποθητό τρόπαιο».[3]
Τα τρία μέρη της έκδοσης ορίζουν και το πλαίσιο οργάνωσης των ερευνητικών στόχων της μελέτης. Στο Α’ Μέρος («Ιδέες και Λογοτεχνία») διακρίνεται η έμφαση της Ντουνιά στη διερεύνηση του ιστορικού ορίζοντα των φιλολογικών συζητήσεων και των λογοτεχνικών κειμένων. Τα πρώτα κεφάλαια επικεντρώνονται στον αντίκτυπο της Μικρασιατικής Καταστροφής στην ελληνική κοινωνία, καθώς λειτουργεί ως σημείο αφετηρίας για μια ριζική αναδιάρθρωσή της.
Η μελέτη καταγράφει τους όρους συγκρότησης και τον ρόλο που διαδραμάτισαν οι λογοτεχνικοί κύκλοι των περιοδικών της εποχής, με τα Νέα Γράμματα (1935-1945) να εκφράζουν αισθητικά τον πολιτικό φιλελευθερισμό και τους Νέους Πρωτοπόρους (1932-1936) να πρωταγωνιστούν στον χώρο της Αριστεράς. Μέσα από τις επιμέρους θεματικές των κεφαλαίων ερευνώνται οι διαφορετικές φάσεις τους, οι ιδεολογικές ζυμώσεις, καθώς και όσες προσπάθειες διάνοιξης ή περιορισμού του ορίζοντα των αισθητικών τους αναζητήσεων συντελέστηκαν κατά την ιστορική διαδρομή τους.
Η Ντουνιά αναλύει πώς η πολιτική προσωπικότητα του Ελ. Βενιζέλου επανακάμπτει στο προσκήνιο και επιδρά σημαντικά στον χώρο των γραμμάτων και των τεχνών. Ο τρόπος που θα τοποθετηθεί κάθε καλλιτεχνική ομάδα απέναντι στο πολιτικό του όραμα συνιστά και μια διακριτή κατεύθυνση σε αισθητικό επίπεδο. Υπό αυτό το πρίσμα, εξετάζονται οι συνθήκες που οδήγησαν στις αρχές της δεκαετίας του ’30, στη συγκρότηση των δύο διαφορετικών προσεγγίσεων-προτάσεων υπέρβασης του τραύματος: α. μια ομάδα αναζητά μια νέα σύλληψη για την ελληνική πολιτισμική ταυτότητα μέσω της λογοτεχνίας και συνδυάζει τη δυναμική του πολιτικού φιλελευθερισμού, και β. μια άλλη διεκδικεί την ανατροπή του κοινωνικού συστήματος και στρέφεται στον κομμουνισμό.[4] Διαβάζουμε σχετικά: «[…] ο Βενιζέλος προσφέρει το όραμα του φιλελεύθερου εκσυγχρονισμού, του πραγματισμού, […] και της ένταξης στην ευρωπαϊκή οικογένεια. Είναι ένας στόχος ρεαλιστικός, […] και ικανός να ανασυνθέσει μια νέα πολιτική θεωρία της ελληνικότητας. […] Τα οραματικά σχέδια και των δύο πλευρών θα αναστείλει το 1936 η δικτατορία του Μεταξά […]».[5]
Ο εξαιρετικός πλούτος των αρχειακών τεκμηρίων που αξιοποιούνται μετατρέπει αυτή τη μελέτη σε σημαντική παρακαταθήκη για την κατανόηση της πολυμορφίας της συγκεκριμένης γενιάς και του ρόλου της στην εξέλιξη της ελληνικής λογοτεχνίας.
Σε αυτό το πρώτο μέρος, επίσης, διερευνώνται οι απόψεις των εκπροσώπων της γενιάς του ’30 σχετικά με το γλωσσικό ζήτημα, ενώ παρουσιάζεται ενδιαφέρον υλικό σχετικά με την προσπάθεια αρκετών λογοτεχνών (Σεφέρης, Τερζάκης κ.ά.) να επισπεύσουν τις διαδικασίες για τη διαμόρφωση μιας ομοιόμορφης δημοτικής γλώσσας, υπό την επιστημονική καθοδήγηση του Μ. Τριανταφυλλίδη.[6]
Το Β’ Μέρος («Δρόμοι της ποίησης») εστιάζει στη μελέτη των διαφορετικών ποιητικών αναζητήσεων της δεύτερης μεσοπολεμικής δεκαετίας, όπως εκφράζονται στο έργο σημαντικών εκπροσώπων της. Μια σειρά από ενδιαφέροντα ζητήματα προσεγγίζονται μέσα από την αξιοποίηση αρχειακού υλικού, φωτίζοντας ποικίλες όψεις της ποιητικής έκφρασης της περιόδου. Αναφέρουμε ενδεικτικά την παρουσίαση της αμφίθυμης στάσης του Παλαμά απέναντι στη σεφερική ποίηση, τις οφειλές της γενιάς στον Π. Γιαννόπουλο αναφορικά με την ιδεοποίηση της ελληνικής φύσης, την κριτική πρόσληψη του Γιάννη Ρίτσου, τον διάλογο της ποίησης του Α. Εμπειρίκου με το έργο του W. Whitman και τη μαθητεία του Ο. Ελύτη στον P. Éluard.
Τέλος, το Γ’ Μέρος («Μυθιστόρημα και Κριτική») επικεντρώνεται στους όρους και τους τρόπους υλοποίησης του «φιλόδοξου αιτήματος» που θέτει αυτή η γενιά για την καλλιέργεια μιας μυθιστορηματικής γραφής που θα συλλάβει αισθητικά τον παλμό της νέας εποχής.[7] Μέσα από τα δοκίμια και την πεζογραφία τους, οι συγγραφείς της γενιάς του ’30 υπερασπίζουν αυτή την ειδολογική στροφή και φανερώνουν το ενδιαφέρον τους για το αστικό τοπίο, στο οποίο ενσωματώνουν τις αρχαιότητες και το κάλλος της ελληνικής φύσης ως αναπόσπαστα στοιχεία του. Σε ξεχωριστά κεφάλαια, επίσης, προσεγγίζονται συστηματικότερα όψεις του έργου δύο σημαντικών πεζογράφων της γενιάς, του Κ. Πολίτη και του Μ. Καραγάτση.
Η συμβολή της συγκεκριμένης μελέτης είναι ότι επιτυγχάνει, μέσα από τις ποικίλες θεματικές που πραγματεύεται, να εμβαθύνει στους τρόπους αλληλεπίδρασης της πολιτισμικής παραγωγής με τις εκάστοτε πολιτικές και κοινωνικές συγκυρίες του Μεσοπολέμου στην Ελλάδα. Μέσα από την αρχειακή μελέτη που συνδυάζει αποτελεσματικά τόσο τη γλώσσα της φιλολογικής και λογοτεχνικής κριτικής, όσο και αυτής των λογοτεχνικών κειμένων, η έρευνα της Ντουνιά: α. καταγράφει τη δυναμική των επιμέρους τάσεων και ενστάσεων των δημιουργών και κριτικών απέναντι στο ελληνικό και ξένο πολιτισμικό παρελθόν και παρόν, β. προσδιορίζει με σαφήνεια τα ιδεολογικά και αισθητικά κριτήρια συγκρότησης των διακριτών ομάδων που εντοπίζονται στο πολιτιστικό τοπίο του Μεσοπολέμου, γ. προσεγγίζει επισταμένως βαθύτερα αίτια ρήξης ή συστράτευσης ανάμεσα σε συγκεκριμένες προσωπικότητες διανοουμένων και λογοτεχνών της περιόδου, και δ. ανιχνεύει, επίσης, φαινόμενα και όψεις της έρευνας που χρήζουν συστηματικής μελέτης οριοθετώντας έτσι νέες διαστάσεις και τρόπους πρόσληψης του «μύθου της γενιάς του ’30».
Μέσα από την πολυεστιακή προσέγγιση του έργου μιας σειράς ποιητών, πεζογράφων και κριτικών, η μελέτη προσφέρει στον αναγνώστη μια πληρέστερη εικόνα για την αμφίδρομη επικοινωνία που συντελέστηκε μεταξύ του χώρου των ιδεών και του λογοτεχνικού πεδίου κατά την περίοδο του Μεσοπολέμου, όπως και για την αναδιοργάνωση που προκάλεσε η Κατοχή και ο Εμφύλιος στον τρόπο που οι επικρατούσες ιδεολογίες προσλάμβαναν τα πολιτισμικά φαινόμενα. Επιπλέον, ανιχνεύει και ερμηνεύει τα σποραδικά συμπτώματα εμφανούς ή λανθάνουσας φασιστικής ρητορικής από τα μέσα της δεκαετίας και τον αντίκτυπό τους στη λογοτεχνική παραγωγή. Ο εξαιρετικός πλούτος των αρχειακών τεκμηρίων που αξιοποιούνται μετατρέπει αυτή τη μελέτη σε σημαντική παρακαταθήκη για την κατανόηση της πολυμορφίας της συγκεκριμένης γενιάς και του ρόλου της στην εξέλιξη της ελληνικής λογοτεχνίας.
ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] Χ. Ντουνιά, «Εισαγωγή», σ. 13.
[2] Ό.π., σ. 16.
[3] Ό.π., σ. 19.
[4]. «Βενιζελικοί και αντιβενιζελικοί στο λογοτεχνικό πεδίο του Μεσοπολέμου», σ. 26-28.
[5] Ό.π., σ. 48, 50.
[6] «“Συγκρότηση μιας γενεάς”. Λογοτεχνία και Γλώσσα», σ. 104-105.
[7]. «Διεκδικώντας το λογοτεχνικό πεδίο. Η στροφή προς το μυθιστόρημα», σ. 320-325.
Αργοναύτες και σύντροφοι
Όψεις του λογοτεχνικού πεδίου στη δεκαετία του ’30
Χριστίνα Ντουνιά
Βιβλιοπωλείον της Εστίας
σ. 408
ISBN: 978-960-05-1804-7
Τιμή: 19,00€
