Γιάννης Ψυχοπαίδης: «Άστατος καιρός»

Ο Γιάννης Ψυχοπαίδης είναι ένας από τους πλέον αναγνωρίσιμους σύγχρονους Έλληνες ζωγράφους, έχοντας διαγράψει με συνέπεια μια σημαντική καλλιτεχνική διαδρομή επί δεκαετίες, τόσο στην Ελλάδα όσο και στο εξωτερικό. Οι πνευματικές του ανησυχίες, ωστόσο, δεν περιορίζονται στο πεδίο της καλλιτεχνικής πράξης, αλλά φανερώνουν ένα αδιάλειπτο ενδιαφέρον συνολικά για την τέχνη, αλλά και την πολιτισμική και κοινωνική πραγματικότητα. Αυτή ακριβώς την πίστη του στην οργανική σύνδεση που οφείλει ένας καλλιτέχνης ως πνευματικός δημιουργός να διατηρεί με το κοινωνικό παρόν χωρίς παρωπίδες και προκαταλήψεις αποτυπώνει στη συλλογή δοκιμίων Άστατος καιρός. Μικρά κείμενα για την τέχνη (Κέδρος, 2019).

Τα 14 κείμενα αυτής της πολύ ενδιαφέρουσας ανθολογίας δεν είναι απλώς μια συμπαράταξη δοκιμίων, αλλά συνιστούν ένα αισθητικό και σημασιολογικό όλον, που επιτυγχάνεται από την ενότητα ύφους και θεματικών πυρήνων. Η υπόγεια διαλεκτική των κειμένων εξασφαλίζει μια εσώτερη συνοχή στη συλλογή, η οποία οφείλεται σε μεγάλο βαθμό στην ενάργεια και αμεσότητα της φωνής του συγγραφέα, που διαποτίζει όλα τα κείμενα. Έτσι, οικοδομεί έναν διάλογο με τον αναγνώστη, που τον προϋποθέτει και δεν τον αποκλείει, και τον ενεργοποιεί χωρίς να του επιβάλλεται.

Ο Ψυχοπαίδης σχολιάζει σύγχρονα φαινόμενα της τέχνης και της κοινωνικής ζωής, δίνοντας, όμως, βαθύτερες διαστάσεις στα γεγονότα που ερμηνεύει. Στα δοκίμια της συλλογής καταθέτει τις αγωνίες του για τις ασυνέχειες της σύγχρονης πραγματικότητας, αλλά και την ακλόνητη πίστη του στη δύναμη της τέχνης να ανακαλύπτει τα αυθεντικά στοιχεία που αφυπνίζουν τον άνθρωπο, αποβάλλοντας ό,τι περιττό και ψεύτικο. Γράφει χαρακτηριστικά: «ο μέσος καταναλωτής των εικόνων […] βρίσκεται κι αυτός σε μια αργή πορεία εξοικείωσης με τη φρίκη»,[1] επισημαίνοντας ότι στην τέχνη επαφίεται το χρέος να διασώσει την ανθρώπινη αξιοπρέπεια: «οι τέχνες και οι δημιουργοί καλούνται […] να εκφράσουν την αλήθεια τους με ριζοσπαστικές φόρμες, που […] δεν παραλύουν σε μια αισθητική ηττοπάθεια […]».[2]

Με αφορμή προσωπικές σκέψεις και αναμνήσεις (βλ. «Χαμένη και κερδισμένη άνοιξη. Σημειώσεις για μια αυτοβιογραφία»), αγαπημένα αναγνώσματα (βλ. «Τέχνη και κρίση. Σημειώσεις πάνω σ’ ένα ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη»), την αποτίμηση της προσφοράς σημαντικών μορφών (βλ. «Ο Νικόλαος Βεντούρας και οι “λιτανείες” της τέχνης») και σύγχρονες εκθέσεις νέων δημιουργών (βλ. «Φωτοφράκτης») γράφει με σκοπό να αναλύσει, να συγκρίνει και να αναδείξει πολιτισμικούς σταθμούς του χθες και του σήμερα, πάντα σε συσχέτιση με τις κοινωνικές και πολιτικές συγκυρίες.

Τα κείμενά του προβάλλουν προσωπικότητες που μπορούν να διδάξουν με την κοσμοθεωρία και αισθητική του έργου τους έναν άλλο δρόμο κατανόησης της πραγματικότητας, αυτόν που η αυθεντική τέχνη αναδεικνύει και μορφοποιεί.

Η μεστή σε επιχειρήματα γραφή του ξεχωρίζει από τον έντονο βιωματικό της χαρακτήρα και τις στιγμές λυρικής έκφρασης. Ο γρήγορος ρυθμός της αφήνει χώρο στον αναγνώστη να προβληματιστεί για τη σημασία προσώπων ή αξιών, που συχνά υπονομεύεται το πραγματικό μέγεθός τους στις συμπληγάδες της καθημερινότητας. Τα κείμενά του προβάλλουν προσωπικότητες που μπορούν να διδάξουν με την κοσμοθεωρία και αισθητική του έργου τους έναν άλλο δρόμο κατανόησης της πραγματικότητας, αυτόν που η αυθεντική τέχνη αναδεικνύει και μορφοποιεί.

Ενδεικτική είναι η ανάλυσή του για την τέχνη του Θ. Αγγελόπουλου, καθώς προβάλλει έναν νέο τρόπο πρόσληψης της κινηματογραφικής εικόνας του: «Ο αργός ρυθμός της φιλμικής αφήγησης στον Αγγελόπουλο ήταν η φιλοσοφική, υπαρξιακή, αισθητική απάντησή του […] στο άγχος μιας εποχής που χόρταινε από εικόνες, χωρίς να τις εσωτερικοποιεί […] είναι ένα μάθημα πολιτικής και ηθικής τάξης […]» («Το μετέωρο βήμα των εικόνων. Αφιέρωμα στον Θόδωρο Αγγελόπουλο», 54-55).

Στα κείμενα του Ψυχοπαίδη δεν διακρίνει κανείς μόνο τον εικαστικό και ακαδημαϊκό δάσκαλο, αλλά τον ενεργό πολίτη και τον ανήσυχο άνθρωπο που ενδιαφέρεται να εμβαθύνει στον κώδικα της τέχνης του, αναδεικνύοντας τον εσώτερο διάλογο μεταξύ των τεχνών. Κάθε έργο ή μορφή τέχνης αποτελεί αφετηρία εκκίνησης για έναν άλλο δημιουργό, εφόσον η καλλιτεχνική έκφραση είναι μια κατάσταση διαρκούς κίνησης. Γράφει ενδεικτικά για τον τρόπο που η εικαστικός Ι. Αβραμοπούλου διαλέγεται με τη ζωγραφική του Γκρύνεβαλντ (1475-1528): «[…] αποδομεί την παραδοσιακή εικόνα του Γκρύνεβαλντ […] το μετασχηματίζει δημιουργικά, διαφυλάσσοντας τη δραματική ενέργεια» («Η Σταύρωση. Ένας εικαστικός αναστοχασμός πάνω στην ευρωπαϊκή θρησκευτική παράδοση», 90-92).

Με τόλμη και ευθυκρισία, προχωρά σε μια κριτική πρόσληψη της πραγματικότητας, καθώς συγκρίνει και αξιολογεί γεγονότα και πρόσωπα, κατά τρόπο που οριοθετεί με σαφήνεια τις σχέσεις παράδοσης-καινοτομίας και κοινωνικού παρόντος-παρελθόντος.[3] Τα σημαντικά έργα του ανθρώπινου πολιτισμού λειτουργούν ως άξονες αναφοράς και μέσο αναζήτησης μιας πνευματικής και καλλιτεχνικής ταυτότητας, έναν τρόπο συνάντησης με τον άλλο, όπως δείχνει το αισθητικό μεγαλείο του Παρθενώνα: «[…] μια ισορροπημένη σχέση αναλογίας ανθρώπου και φύσης […] διαδηλώνει την πίστη […] στην ανθρώπινη δυνατότητα. […] το “εγώ” γίνεται “εμείς”, σαν αντανάκλαση ενός κόσμου καθολικού […]» («Ζωφόρος. Μια συλλογική εικαστική πρόταση», 111-113).

Παράλληλα, περιγράφει με έντονη πικρία τη διάψευση του οράματος της ευρωπαϊκής ενοποίησης, όπως αποτυπώνεται στις πολιτικές επιλογές της σύγχρονης εκδοχής του ευρωπαϊκού μορφώματος. Η Ευρώπη, σύμφωνα με τον Ψυχοπαίδη, αποτυγχάνει σήμερα να πείσει ότι εφαρμόζει τις αξίες που διατείνεται ότι υπερασπίζει, εφόσον αποδεικνύεται ότι δεν έχει τη βούληση να αντιμετωπίσει το προσφυγικό (σταθερός θεματικός πυρήνας στα κείμενά του).[4] Γράφει χαρακτηριστικά: «Στην Ανατολή βομβαρδισμένες πολιτείες […] ερείπια οι ιδέες της αλληλεγγύης και του ανθρωπισμού […] μαζί καταρρέουν και οι ιδρυτικές αξίες της Ευρωπαϊκής Ένωσης […]» («Τέχνη και κρίση. Σημειώσεις πάνω σ’ ένα ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη», 13, 15).

Η γραφή του δεν είναι μια ακόμα καταγγελία πολιτικών συμπεριφορών, αλλά μια συνειδητή στάση αναφορικά με τον ρόλο των πνευματικών ανθρώπων. Ο καλλιτέχνης χρειάζεται να ζει στο τώρα και να απευθύνεται σε μια εσώτερη συλλογική ταυτότητα, ενός «εμείς» που υπηρετεί ως μορφική ολότητα και κοινωνική οντότητα.[5] Η αυθεντική τέχνη ανατέμνει το σήμερα και προσδιορίζει τις προβληματικές δομές που εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους για το αύριο. Μοιάζει έτσι προφητικά διορατική, επειδή δεν ωραιοποιεί και δεν αποκρύπτει ούτε το φως ούτε το σκοτάδι της ανθρώπινης φύσης. Γράφει, για παράδειγμα, με αφορμή τη ζωγραφική του Βεντούρα (1899-1990) και την ποίηση του Καρυωτάκη (1896-1928):

«[…] Οι τραγικές μνήμες του αιώνα μεταφέρονται στο έργο του σαν μια δραματική χρωματική συμφωνία ανάμεσα στο φως και στο σκοτάδι […]» («Ο Νικόλαος Βεντούρας και οι “λιτανείες” της τέχνης», 24).

«[…] ο Καρυωτάκης σαν να προμάντευε μέσα από τη δική του Πρέβεζα τις οδύνες του εικοστού πρώτου αιώνα που ερχόταν, σαν να διαισθανόταν τη δύση του ήλιου σαν μια ευρύτερη κρίση πολιτισμού» («Τέχνη και κρίση. Σημειώσεις πάνω σ’ ένα ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη», 14-15).

Έτσι, η νοηματική αλληλεπίδραση των κειμένων δομείται με άξονα την προσπάθεια του Ψυχοπαίδη να υπερασπίσει τις ανθρώπινες αξίες και να αναδείξει την τέχνη ως μορφοποιητική δύναμη συνειδήσεων. Τα δοκίμιά του είναι, ταυτόχρονα, σχόλια για την κοινωνική πραγματικότητα, αναστοχαστική και κριτική διευθέτηση της πορείας της γενιάς όπου ανήκει, όπως και διάνοιξη δρόμων για νέα ξεκινήματα. Ο συγγραφέας περιγράφει με ζωντάνια τις συνθήκες που επηρέασαν την καλλιτεχνική διαδρομή του και συνέβαλαν στη διαμόρφωση του σύγχρονου πολιτιστικού τοπίου, επιμένοντας στις κοινωνικές αξίες που συγκρότησαν την αισθητική και σκέψη του. Συγκεκριμένα, διαβάζουμε: «[…] Τη δεκαετία του ’60 γεννήθηκαν οι φιλίες, οι ουτοπίες και οι ψευδαισθήσεις, […] καλλιεργήθηκε η νεανική χειραφέτησή μας, δεμένη με το αίσθημα ενός πολύτιμου πληθυντικού αριθμού. […] Η ζωντανή τέχνη εκείνων των χρόνων ισορροπούσε ανάμεσα στην κοινωνική στράτευση […] και στην ανάγκη για μορφολογική ανατροπή […]» («Χαμένη και κερδισμένη άνοιξη. Σημειώσεις για μια αυτοβιογραφία», 33, 36).

Η αυθεντική τέχνη ανατέμνει το σήμερα και προσδιορίζει τις προβληματικές δομές που εγκυμονούν σοβαρούς κινδύνους για το αύριο.

Ταυτόχρονα, ο συγγραφέας φαίνεται ότι διαθέτει την πνευματική ετοιμότητα και γενναιοδωρία, για να αναδείξει καλλιτεχνικές καινοτομίες ατόμων ή ομάδων, που δείχνουν ότι ανοίγουν τον δρόμο για μια ανανέωση της παράδοσης.[6] Η σκέψη του, όπως ξεδιπλώνεται από κείμενο σε κείμενο, προσδιορίζει κριτήρια αναγνώρισης της πραγματικής καλλιτεχνικής αξίας: «τι είναι αυτό που κάνει ένα σύγχρονο εικαστικό έργο ζωντανό και ενδιαφέρον; […] το βάθος και η ποιότητα μιας εσωτερικής ζωής που […] μεταμορφώνει μια απλή εικόνα σε ένα αισθητικό γεγονός […]» («Ο Νικόλαος Βεντούρας και οι “λιτανείες” της τέχνης», 21).

Βασικός στόχος και οδηγός πορείας για κάθε καλλιτέχνη είναι να αποτυπώσει τις λεπτότερες αποχρώσεις των ελπίδων, φόβων και επιδιώξεων μιας γενιάς σε έργο τέχνης. Να δημιουργήσει έναν ζωντανό οργανισμό που δεν θα χρονογραφεί, αλλά θα καταγράφει όψεις ενός κόσμου, όχι μόνο όπως είναι, αλλά και όπως θα έπρεπε να είναι: «Το μεγάλο ζητούμενο κάθε δημιουργίας είναι να εκπέμψει […] έναν οίστρο ζωής […] να αναπαραστήσει έναν κόσμο […] όπως θα μπορούσε να είναι».[7] Η πραγματική τέχνη διεκδικεί και αιτείται «έναν θεατή ελεύθερο και σκεπτόμενο»,[8] όπως η τέχνη του Αγγελόπουλου. Δημιουργεί, όπως η ζωγραφική της Α. Παπαδήμα, έναν «κόσμο φωτεινό»[9] και «ελπίζει στο ανθρώπινο θαύμα […] υποχρεώνει σε νέες στοχαστικές επεξεργασίες, σε διαρκή διάλογο με μια πραγματικότητα που διαρκώς αλλάζει»,[10] όπως η σεφερική ποίηση.

Σε τελική ανάλυση, στα κείμενα της συλλογής επιχειρείται η σύνθεση του σύγχρονου τοπίου της εποχής μας. Ο συγγραφέας διατηρεί μια νηφάλια στάση, διότι δεν επιμένει σε μια μονομερή παρουσίαση των αρνητικών πλευρών, αλλά εντοπίζει θετικά πρότυπα και καλλιτεχνικές προσπάθειες, τις οποίες θεωρεί ευοίωνα σημάδια για το μέλλον.[11] Αυτή η συγκρατημένη αισιοδοξία του προκύπτει από την ίδια την παρατήρηση, εφόσον διαπιστώνει ότι και σήμερα υπάρχουν ανήσυχοι δημιουργοί, που δείχνουν αποφασισμένοι και ικανοί να φανούν αντάξιοι των προκλήσεων της ιστορικής στιγμής. Γι’ αυτό προσκαλεί τους νέους καλλιτέχνες να αναμετρηθούν με την ιστορική τους ευθύνη, «να στοχαστούν […] πάνω σ’ αυτά που παλεύουν να εκφράσουν, αλλά και σ’ αυτά που παλεύουν να διασώσουν».[12]

ΣΗΜΕΙΩΣΕΙΣ
[1] «Τέχνη και κρίση. Σημειώσεις πάνω σ’ ένα ποίημα του Κώστα Καρυωτάκη», 13.
[2] Ό.π., 16-17.
[3]. Βλ. «Η «Οκτάνα» του Ανδρέα Εμπειρίκου. Ή τα χρώματα της ελευθερίας», 49.
[4]. Ενδεικτικά: «στα νερά […] βρίσκουν τραγικό τέλος χιλιάδες βασανισμένοι, […] αναζητώντας από μια εχθρική γι’ αυτούς Ευρώπη το χέρι βοηθείας». «Το μετέωρο βήμα των εικόνων. Αφιέρωμα στον Θόδωρο Αγγελόπουλο», 57.
[5]. «Χαμένη και κερδισμένη άνοιξη. Σημειώσεις για μια αυτοβιογραφία», 38.
[6]. Βλ. «Ο ήχος του χρώματος. 8 νέοι δημιουργοί – 8 εικαστικές παρτιτούρες», 83.
[7]. «Η “Οκτάνα” του Ανδρέα Εμπειρίκου. Ή τα χρώματα της ελευθερίας», 47.
[8]. «Το μετέωρο βήμα των εικόνων. Αφιέρωμα στον Θόδωρο Αγγελόπουλο», 55.
[9]. «Φωτοφράκτης», 99.
gpsich [10]. «Ρόδο της μοίρας. Ο Σεφέρης στην Κύπρο», 104, 106.
[11]. Βλ. «Φωτοφράκτης», 98-99.
[12]. Βλ. «Ο ήχος του χρώματος. 8 νέοι δημιουργοί – 8 εικαστικές παρτιτούρες», 84.