«Στονάροντας ή… είμαι του καιρού μου κι όλων των καιρών» του Γρηγόρη Δανιήλ
H λογοτεχνία που φέρνει και επιβάλλει η γενιά των ξεριζωμένων του ’22 αναχαράζει την οπτική προσέγγιση της γραφής. Η φιλολογία έρχεται αντιμέτωπη με κάτι νέο που αναδεύεται, ξυπνάει, παίρνει ζωή, αλλάζει ρυθμό. Καθάρια εκφραστικά «συμπλέγματα», λόγος απροσδόκητος και συνάμα τολμηρός· από την άλλη, πρωτοτυπία και τόλμη στον στίχο. Συσπείρωση, ομαδοποίηση σε μια εν συνόλω οργάνωση ενός νέου λογοτεχνικού πλέγματος.
Στην πεζογραφία συγκεκριμένα ο μικρασιατικός κόσμος τρέφει τον λογοτέχνη διαφορετικά. Η παρουσία της μνήμης λειτουργεί καταλυτικά διαχωρίζοντας την ιστορία από την παράδοση. Μπροστά στην καταστροφή, η αίσθηση του ζωντανού, του πρόσφατου είναι κάτι αναπόσπαστα δεμένο με την έμπνευση. Τα συναισθήματα έχουν την ευθύνη σε χρόνους δίβουλους να φανερώσουν την ακρίβεια της στιγμής, που χαρίζεται μέσω της απλότητας των λέξεων. Οι νέοι λογοτέχνες ουσιαστικά οικοδομούν μέσα σε λογοτεχνικά συντρίμμια, με την αίσθηση του δραματικού και με πρωτόγνωρο πάθος έκφρασης.
Στις επόμενες δεκαετίες ο συγγραφέας ενοφθαλμίζει τα κείμενά του με μνήμες που αφουγκράστηκε η ψυχή του ως αναγνώστης. Η επανάληψη του είδους, παράλληλα με τη λειτουργία της αφομοίωσης στη διασταύρωση τόσων δεκαετιών, με κοινό πάντα σηματωρό, δεν έχει να κάνει αμιγώς με την προσωπικότητα των δραστών, αλλά επαφίεται σε μετρήσεις. Εν ολίγοις, παρακολουθώντας κάποιος τη νεότερη λογοτεχνική παραγωγή ξέρει ποιους εμβολιασμούς και ποιες μεταμοσχεύσεις οφείλει στη Μικρασιατική Καταστροφή. Εδώ ο όλεθρος της συγκεκριμένης στιγμής ηχεί αν όχι παράτονα, σίγουρα σε κάπως χαμηλόφωνους αναβαθμούς, λείπει άλλωστε και το προσωπικό ένδυμα της φρίκης, της ανηκέστου βλάβης.
Η λογοτεχνία αυτή του καιρού μας είναι πιο συλλογισμένη, δεν αποτελεί δηλαδή μέρος ενός κοινού δηλητηριασμένου αίματος, αντίθετα κουβαλά ανεπαίσθητες πληγές-βλάβες. Από την άλλη, μπορεί να κινείται με κλειδώσεις που έχουν σκληρύνει ή κάπως κυρτώσει, φτάνει όμως ώστε να μας μεταφέρουν, τα εν λόγω πεζογραφήματα, μέσω μιας καλοκουρδισμένης κινηματογραφικής μηχανής, λήψεις που γίνονται κάτω από την επιφάνεια των δεκαετιών, που η στατικότητα της εικόνας όμως μένει να αποτελεί πάντα έναν γρίφο πριν από την ανάγνωση κάθε νέου ιστορικού μυθιστορήματος, που διαδραματίζεται στην περίοδο αυτή.
Για έναν επίδοξο νέο συγγραφέα η καταστροφή αυτή φαντάζει ως την κερκόπορτα από όπου θα διαφύγει (με τις κατάλληλες πάντα διασυνδέσεις) από τη συγγραφική αφάνεια. Η διψασμένη ψυχή, και δη στη συγγραφή, πάντα αγωνίζεται να φτάσει προς τη θέαση της καταξίωσης. Όχι πάντα της λογοτεχνικής, όσο κυρίως της αναγνωστικής και κατ’ επέκταση της εμπορικής. Γιατί δεσπόζει και στη λογοτεχνία η ποσοτικοποίηση της επιτυχίας, δηλαδή η ταύτιση του καλού βιβλίου με διάφορες και δυσεπίλυτες συναρτήσεις γραμμικής άλγεβρας. Δεν αγνοώ την εκδοτική ανησυχία και αγωνία που υπάρχει, κυρίως στον 21ο αιώνα, οι εκδότες στην πλειονότητά τους κυρίως αγνοούν τη στιβαρότητα του αριθμού, της τέχνης, της εξέλιξης κ.ο.κ. Είναι καθαρά θέμα προσέγγισης. Γιατί και στα «αρχαϊκά» βάθη του ασυνείδητού μας εξακολουθούν παρ’ όλη τη λαίλαπα των κοινωνικοπολιτικών αλλαγών να δεσπόζουν στην τέχνη… νεοφιλελεύθερα μοντέλα. Χρειάζεται ίσως μια πιο αναλυτική εικόνα των ζητημάτων αυτών που εγείρονται και που αξίζουν την προσοχή και τον σχολιασμό. Δεν θα το κάνω εδώ.
Η διψασμένη ψυχή, και δη στη συγγραφή, πάντα αγωνίζεται να φτάσει προς τη θέαση της καταξίωσης.
Αυτό που ασφαλώς ξενίζει και ταυτόχρονα πρέπει να μας προβληματίζει είναι η ανεκτικότητα του αναγνωστικού κοινού στην επανάληψη. Βιβλία επανάληψης θα τα κατονομάσω, που γλιστρούν χωρίς αντίσταση στον επίδοξο αναγνώστη. Όμως γιατί; Είναι καθαρά θέμα αναγνωστικής ασφάλειας; Ταύτισης του αναγνώστη με τον πόνο του ξεριζωμού; Ανάγκη συνεχούς επαφής του αναγνώστη με τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή; Ιστορικής μνήμης πάντως δεν μπορεί να είναι. Σε κάποια, ευτυχώς όχι σε πολλά, υπάρχουν ιστορικές ανακρίβειες, ελέω, βέβαια, της δεξαμενής του μυθιστορηματικού πλαισίου.
Σε καμιά περίπτωση δεν καταδικάζονται τα λογοτεχνήματα «ιστορικής μνήμης» του καιρού μας ως εντελώς υποδεέστερα σε σύγκριση με εκείνα της εποχής τους. Σαφώς και κάποια από εκείνα υπήρξαν λιγότερο «συμβατά» με καθαρά λογοτεχνικούς όρους από κάποια σημερινά (πάλι κι εδώ ο κίνδυνος της ποσοτικοποίησης), όμως εκείνα κουβαλούν μια αμυχή, ένα αγκάθι που τσιμπά και ματώνει, αυτό της ανάμνησης· κι εδώ είναι η κατεξοχήν ειδοποιός διαφορά, όπως προείπαμε.
Ο κοσμοναύτης με το σκάφανδρό του μετά την απόσπασή του από την καμπίνα, κατεβαίνει με σύστημα αλεξιπτωτικό, δίνεται λοιπόν μεγάλη προσοχή στο να έχει αποκτήσει ο κοσμοναύτης πείρα αλεξιπτωτιστή… διαβάζω σε ένα παλιό περιοδικό αναφερόμενο στις πρώτες εξορμήσεις του ανθρώπου στο φεγγάρι. Μάλλον δεν έγινα ποτέ καλός αλεξιπτωτιστής, ώστε με ασφάλεια να θωρώ επί ίσοις όροις κάθε αναγνωστική περιπέτεια· ίσως πάλι να μην μπορεί να μ’ αγγίξει η πειστικότητα κάποιων εκδοτών να στρέφουν την προσήλωση του αναγνωστικού κοινού στα σίγουρα, αλλά τετριμμένα.
Μετά και το πέρας του ιωβηλαίου, βεβαιότητα είναι πως νέοι συγγραφείς έπειτα από μια περίοδο εξοικείωσής τους με τα δραματικά γεγονότα της περιόδου θα ακολουθήσουν πάλι τα ήδη ξεκάθαρα χνάρια των προγενεστέρων, θα πατήσουν στα ήδη πετρωμένα χνάρια, που αφενός έχουν βαθύνει, αλλά σαφώς είναι πιο σίγουρα από εκείνων που τα σχημάτισαν βουτώντας στον άγνωρο λογοτεχνικό δρόμο της εποχής τους.
ΣΗΜΕΙΩΣΗ
Μέρος του τίτλου αποτελεί στίχο του μεγάλου μας ποιητή, Κωστή Παλαμά.
