Φώτης Κόντογλου: «Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς», «Βασάντα» και «Το Αϊβαλί η πατρίδα μου»

H επέτειος των 100 χρόνων από τον ξεριζωμό των Μικρασιατών σηματοδοτεί και τον οριστικό ερχομό του Φώτη Κόντογλου στην Ελλάδα. Με αφορμή το γεγονός αυτό, οι Εκδόσεις Μεταίχμιο αποφάσισαν να προχωρήσουν στην έκδοση πέντε βιβλίων του, τα οποία είναι: Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς, Βασάντα, Ο Θεός Κόνανος, Ιστορίες και περιστατικά και Το Αϊβαλί η πατρίδα μου. Μέχρι στιγμής στα ράφια τα βιβλιοπωλείων βρίσκονται Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς, Βασάντα και Το Αϊβαλί η πατρίδα μου. Τα δυο πρώτα έχουν εκδοθεί αναστατικά, όπως δηλαδή τα είχε εκδώσει ο ίδιος, στην πρώτη έκδοσή τους (ο Πέδρο Καζάς, στην 3η και οριστική) ενώ Το Αϊβαλί η πατρίδα μου σε νέα μονοτονική έκδοση. Τα βιβλία Ο Θεός Κόνανος και Ιστορίες και περιστατικά αναμένονται τον άλλο μήνα, και συγκεκριμένα στις 13 Οκτωβρίου.

Οι υπεύθυνοι των Εκδόσεων Μεταίχμιο έχουν δηλώσει ότι στόχος τους με την εκδοτική αυτή πρωτοβουλία είναι να συστήσουν εκ νέου τον Φώτη Κόντογλου στο αναγνωστικό κοινό, ιδίως στους νεότερους αναγνώστες που, ως επί το πλείστον, τον αγνοούν. Να τον συστήσουν όχι ως ταγό ή υπέρμαχο της παράδοσης, αλλά ως δαιμόνιο και πολύπλευρο συγγραφέα, αυτό δηλαδή που πραγματικά ήταν. Καταρχήν θεωρώ αξιοπρόσεκτη τη σημασία αυτής της κίνησης του Μεταιχμίου για την ευαισθησία μας και τη γλωσσική μας παιδεία. Αποτελεί ουσιαστικά μια κίνηση νέας διάταξης, ούτως ειπείν, των στοιχείων του απέραντου έργου του Κόντογλου. Άλλωστε, η μαθητεία στο έργο του μεγάλου αυτού συγγραφέα αποτελεί ένα αναγνωστικό ταξίδι με αφετηρία την ανασύνταξη και ανασύνθεση μιας παρελθοντικής ζωής και τερματικό σταθμό την επανάκτηση της αθωότητας, που τείνει προς την αγιοποίηση, ως οδός γνώσης μέσα πάντα από τον ολιγαρκή λόγο και την εξαντλητική μέθοδο του ουσιώδους.

Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς των αρχών του δέκατου έκτου αιώνα, ήρωας ορόσημο που στιγμάτισε τα παιδικά μας χρόνια, που σίγουρα τον βλέπουμε με άλλα μάτια μεγαλώνοντας, αποτελεί το πιο γνωστό βιβλίο του Κόντογλου. Γραμμένο μεταξύ του 1918-1920, το βιβλίο αυτό συγκεντρώνει μέσα του τα μεγαλύτερα λογοτεχνικά κινήματα της εποχής του. Διηγείται τις περιπέτειες ενός Πορτογάλου ταξιδευτή, ο οποίος έδρασε στον Ατλαντικό πριν καταλήξει σε ένα νησί του Ινδικού Ωκεανού παρέα με έναν αλλόκοτο συνοδοιπόρο, με σκοπό να περάσουν γαλήνια το υπόλοιπο της ζωής τους μακριά από τον σύγχρονο αστικό πολιτισμό. Το σημείωμα του Σταύρου Ζουμπουλάκη στο τέλος του βιβλίου παρουσιάζει την εκδοτική ιστορία της νουβέλας, που από μόνη της κρύβει ένα μεγάλο μυθιστορηματικό μυστήριο.

Ξέρει να βλέπει, να στήνει αυτί, να διηγείται, κι έχει το σπάνιο χάρισμα της σιωπής· ουσιαστικά ζωγραφίζει τη σιωπή.

Ο αναγνώστης σίγουρα συγκρίνοντας το εν λόγω βιβλίο με άλλα του Κόντογλου θα αναρωτηθεί τι ποσοστό βιωμένης αίσθησης υπάρχει σε αυτό, αφού πρωτίστως το ελληνικό στοιχείο απουσιάζει. Μια γρήγορη και επιφανειακή συνάμα απάντηση είναι η γλώσσα· γιατί ο συγγραφέας και ζωγράφος-αγιογράφος Φώτης Κόντογλου χτίζει τη γλώσσα του συλλαβή τη συλλαβή, γράμμα το γράμμα, δημιουργώντας ένα ολότελα δικό του οικοδόμημα που απελευθερώνει, εν προκειμένω, την αφηγηματική του προοπτική. Ο ίδιος στον επίλογό του, 20 χρόνια μετά την 1η έκδοση, που εμπεριέχεται στην 3η, θα πει πως «…ο Πέδρο Καζάς έχει τα σφάλματα και τις χάρες της νιότης. Σήμερα θα άλλαζα τη γλώσσα του σε πολλές μεριές. Θάβγαζα από μέσα και πολλά φανταχτερά, από κείνα ίσα ίσα π’ αρέσουνε στον κόσμο. Μολαταύτα δεν έχει και πολλή σαβούρα…». Η πρωτάκουστη ιστορία του κουρσάρου που έζησε τριακόσια χρόνια ή γύρισε από τον Άδη θα αποτελεί έναν σταθερό σταθμό στη λογοτεχνική ιστορία του τόπου.

Βασάντα, ένα βιβλίο με κείμενα για το Άγιο Όρος, κείμενα δικά του, αφηγηματικά και προσωπικά, μεταφράσεις βιβλικών κειμένων, ένα βιβλίο που φέρει ως τίτλο μια λέξη που στα σανσκριτικά σημαίνει Άνοιξη.

«Το δάσος είναι έρημο· μα ο Θεός χαϊδεύει το σκούρο του το φτερό· ακούγει το παράπονό του». (Ο κούκος)

Αυτή είναι η Βασάντα, ένας ύμνος στον Θεό και τη φύση, όπου το συναίσθημα περισσεύει.

Στο Αϊβαλί η πατρίδα μου οι ιστορίες αλληλοσυνδέονται σύμφωνα με έναν άτυπο προκατεστημένο κώδικα, προικίζοντας τον αναγνώστη με μια τέλεια μέθοδο αναγνώρισης του λογοτεχνικού του εδάφους.

«Τέτοιο θυμό είχε το μπουρίνι, που η θάλασσα ήτανε παλαβή, σαν αγριόγατα που την κυνηγά κανένας λύκος. Το νερό, ταραγμένο από το δρολάπι, δε χώραγε πια ανάμεσα στις δυο στεριές, παρά χοχλακούσε και καβαλίκευε τις στεριές, χύμιζε απάνου στα βράχια της Αγιάς-Παρασκευής, τα κουκούλουνε και σφεντονιζότανε απάνου στο βουνό, μέσα στ’ αγκάθια και στα πουρνάρια, σε μέρος που ποτές δε φτάνει τ’ αρμυρό νερό». (Ο Στριγκάρος)

Ένα βιβλίο του Κόντογλου που μπορεί να χωρέσει τον πλούτο της ζωής ενός τόπου μ’ όλες τις δυνατές προεκτάσεις στην Ιστορία και τους ανθρώπους του. Συναισθήματα, αναμνήσεις, συλλογισμοί, επιθυμίες, σχέδια, πόθοι και προσμονές, φόβος για το μέλλον, συνθέτουν την υπερβατική, πέρα από το εδώ και το τώρα, διάρκεια της ζωής, της ιστορίας και του πολιτισμού σε μια μεριά του πλανήτη, στον τόπο του συγγραφέα.

Ο Κόντογλου λοιπόν σπουδάζει τη μνήμη ως δοκιμιογράφος και με επίμονη φροντίδα συγκεντρώνει στοιχεία του γενέθλιου τόπου του μέσω της παρατήρησης και συλλαμβάνει τη στιγμή ακαριαία. Ξέρει να βλέπει, να στήνει αυτί, να διηγείται, κι έχει το σπάνιο χάρισμα της σιωπής· ουσιαστικά ζωγραφίζει τη σιωπή. Ο Μικρασιάτης συγγραφέας ανέπτυξε πολύ δημιουργικά την ανάλυση και εμβάθυνση χρωματίζοντας τους αφανείς του ήρωες σαν να δανείστηκε από τους εμπρεσιονιστές την παλλόμενη ατμόσφαιρα και τη χάρη του στιγμιαίου. Πόση λεπτότητα κρύβεται κάτω από τη φαινομενική απλότητα των λέξεών του! Δεν αποκρύπτει όμως το συναισθηματικό εγώ, αλλά επιστρατεύοντας αρκετή τέχνη, άλλοτε μέσα σε έξαρση με τις απαραίτητες, εν πολλοίς, λυρικές επιστρώσεις κι άλλοτε με τις απαραίτητες αποσιωπήσεις αφήνει να διαφανεί το αληθινό πρόσωπο ενός γνήσιου λογοτέχνη. Η αταραξία του ύφους μαζί με τη σοβαρότητα της αποστολής του είναι ένα σημαντικό μάθημα της επικοινωνίας του δημιουργού με τη «συνείδηση» της γλώσσας.

Ο Φώτης Κόντογλου υπήρξε ένας θετικός νους, μια ευαίσθητη ψυχή σε μια δραστήρια ζωή, που κράτησε μέσα του τον πόθο για τις χαμένες πατρίδες και με αυτό το όπλο άλλαξε την ορατότητα του λογοτεχνικού κειμένου· έκανε τις αναμνήσεις του διαπερατές από το βλέμμα και τον νου κάθε επίδοξου αναγνώστη του. fkontgl

Ο κουρσάρος Πέδρο Καζάς
Ιστορία απίστευτη βγαλμένη από κάποιο χειρόγραφο που βρέθηκε στο Οπόρτο
Φώτης Κόντογλου
Επίμετρο: Σταύρος Ζουμπουλάκης
Μεταίχμιο
σ. 128
ISBN: 978-618-03-3092-2
Τιμή: 12,20€