«Ο καταλυτικός ρόλος του βλέμματος του θεατή στην ταυτοποίηση του καλλιτεχνικού έργου (Μέρος Ι)» της Ιωάννας Ασσάνη
Το καλλιτεχνικό έργο αποτελεί το μέσον έκφρασης κι επικοινωνίας του ανθρώπου μέσω του οποίου ο ίδιος, είτε ως δημιουργός ή αποδέκτης, αποκτά την ιδιότητα του κοινωνικού όντος. Το δημιούργημα γίνεται ο διαβιβαστής ενός ολόκληρου κόσμου ιδεών κι αισθήσεων που στέκεται μεταξύ του δημιουργού (που ποιεί) και του θεατή (που προσλαμβάνει), ενώ λειτουργεί ως διαρκής ανοιχτός δίαυλος πέραν του χρόνου και του τόπου όπου αυτό εμφανίζεται. Από τη μια, ο ρόλος του εικαστικού καλλιτέχνη παραμένει στο να αφουγκράζεται το περιβάλλον του και να ανάγει το δημιούργημα σε αντικείμενο ενός προσωπικού εικονοπλαστικού συστήματος, από την άλλη το βλέμμα του θεατή (αποδέκτης) κατέχει καίρια σημασία στην αποκωδικοποίησή του, αναγνωρίζοντας ανάλογα την αισθητική, οικονομική, κοινωνική και ιστορική του αξία. Αυτή η διαδικασία κινείται σύμφωνα με τις ικανότητες πρόσληψης και κριτικής αντίληψης του θεατή. Η αξιολόγηση του έργου –σε πεδίο ανάγνωσης– είναι ανάλογη με τις γνώσεις και τις εμπειρίες του, αλλά και με την κοινωνική στιγμή που το έργο εμφανίζεται, τη σχέση του με το παρελθόν (ιστορικότητα), τη δυναμική λόγου και περιεχομένου, τις καλλιτεχνικές νοηματικές του αξίες, τις σημειολογικές του αναφορές κ.ά. Το δημιούργημα όμως συχνά ταυτοποιείται πολύ αργότερα, αφού οι συνθήκες ανάγνωσής του αλλάζουν, καθώς το βλέμμα του θεατή, ως αντιπροσωπευτικό δείγμα του κοινωνικού πλαισίου της εποχής όπου ανήκει, τοποθετείται επίσης σε ένα σύστημα μεταβλητό. Για παράδειγμα, το καλλιτεχνικό έργο του Vincent van Gogh στην εποχή του έμεινε στην αφάνεια, ενώ ο ίδιος εμφανιζόταν ως ένας ψυχικά δύστοκος καλλιτέχνης. Αργότερα όμως, σε μια εκσυγχρονιζόμενη κοινωνία αναδείχθηκε το αστείρευτα πλούσιο εκφραστικό του έργο ως ένα καλλιτεχνικό κατόρθωμα που όφειλε την αξία του όχι στις ιδιαιτερότητες της εκάστοτε συνθήκης, αλλά στην ευφυΐα, το μοναδικό ταλέντο και τη διορατικότητα του καλλιτέχνη. Τι μεσολάβησε; Ίδιο το έργο, ίδιος ο καλλιτέχνης, άλλο όμως το βλέμμα του θεατή. Το καλλιτέχνημα δεν αποκτά αξία μόνο επειδή γίνεται καίριο δείγμα της εποχής του ή προλογίζει την επόμενη φάση ή γεφυρώνει συνθήκες, ιδέες κι εποχές, αλλά γιατί σε κάθε περίπτωση γίνεται το σημείο αναφοράς μιας ιδιαίτερης αισθητικής και κοινωνικής λειτουργίας. Η θέση του στην αισθητική καταγραφή, οι κοινωνικές, πολιτικές, φιλοσοφικές του αναφορές, ο εφήμερος ή διαχρονικός του χαρακτήρας, η αντιπροσωπευτικότητα ή μη στην εποχή είναι ένα μέρος της ταυτότητάς του· το άλλο μέρος είναι η λειτουργία.
Τα ερωτήματα λοιπόν που προκύπτουν είναι ακριβώς για αυτή τη λειτουργία και για τις συνθήκες που την ενεργοποιούν, αφού η στιγμή (χρόνος) και το κοινωνικό πλαίσιο (τόπος) επαναπροσδιορίζουν το έργο σε σχέση με αυτήν. Το ζήτημα εγείρεται από τον πολυμορφικό χαρακτήρα του εικαστικού έργου, που το καθιστά εύκαμπτο και προσαρμόσιμο σε οποιαδήποτε δυνατή μετάφραση, κυρίως στο πρώτο επίπεδο ανάγνωσης. Κι ενώ στο σύνολό του το εικαστικό έργο μπορεί να εκφράζει, να τοποθετείται, να προβληματίζει, να μεταφέρει αισθήσεις, ιδέες, αντιλήψεις κ.ά., σε εκείνο το πρώτο επίπεδο το έργο διακοσμεί. Διότι το καλλιτέχνημα πρώτα «αρέσει» και μετά περνά τα επόμενα στάδια ανάλυσης. Η πιθανότητα να κινηθεί ο θεατής σε αυτά έγκειται στη διάθεση και τις ικανότητες του καλλιτέχνη να επικοινωνεί, αλλά και στην ικανότητα του ίδιου να προσλαμβάνει, να κατέχει και να τοποθετεί το έργο σε ένα πλαίσιο διαχείρισης ταυτότητας. Ο θεατής μπορεί να εκλαμβάνει το καλλιτέχνημα ως ένα αντικείμενο που λειτουργεί πιθανόν σε ένα ή πολλά επίπεδα, αλλά εξαρχής του προσδίδει την ιδιότητα του διακοσμητικού αντικειμένου προσφέροντάς του έτσι μια θέση στο προσωπικό του γούστο. Ας σκεφτούμε μόνο πως μέσω αυτού ο θεατής επισημαίνει την κοινωνική του άποψη περί ωραίου και ιδανικού. Αυτό όμως του αφαιρεί οποιαδήποτε άλλη πιθανή δυναμική παρουσία, κρατώντας το ως διακοσμητικό αντικείμενο του οποίου η χρήση ταυτίζεται ουσιαστικά με τη λειτουργία. Η αισθητική του όμως λειτουργία δεν είναι τίποτα άλλο από το δόλωμα για να περάσει κανείς στα επόμενα πεδία ανάγνωσης, μέχρι να φτάσει στην τελική ταυτοποίηση του έργου. Ο θεατής ανάμεσα στον πολλαπλό του χαρακτήρα καλείται να αναγνωρίσει την καταλυτική διαφορά μεταξύ χρήσης κι αισθητικής του λειτουργίας. Ας πάρουμε ένα παράδειγμα:
Μondrian, Composition C (No.III) with Red, Yellow and Blue, 1935
Όταν ο Piet Mondrian δημιουργούσε το κίνημα του Νεοπλαστικισμού (De Stijl- 1917, 1920 plus) και ζωγράφιζε τις συνθέσεις του Composition C (No.III) with Red, Yellow and Blue (1935) [εικόνα 1], Victory Boogie-Woogie (1942-44) κ.ά., τίποτα δεν έδειχνε ότι αυτή η καλλιτεχνική εργασία θα αποτελέσει στα επόμενα χρόνια τα κεντρικά μέρη μιας σειράς άλλων ενεργειών, όπως η χρήση της στον τομέα της μόδας και σε άλλες επιχειρηματικές δραστηριότητες [εικόνα 2]. Τα διερευνητικά χρωματικά επίπεδα των έργων του καλλιτέχνη μετατράπηκαν σε ματιέρες φορεμάτων σχεδιαστών μεγάλων οίκων (Yves Saint Laurent – συλλογή Mondrian), σε μουσικά βίντεο (Katy Perry) σε παιχνίδια κι άλλα προϊόντα ευρείας κατανάλωσης (Angelica Jardini). Για χάριν όμως αυτής της χρήσης καταστρατηγήθηκαν όλες οι πνευματικές αναζητήσεις και κάθε φιλοσοφική πτυχή των έργων του Mondrian, αφού απουσίαζαν σε αυτές τις εκδοχές. Ενώ λοιπόν η διάθεση του καλλιτέχνη ήταν να αναζητά στα έργα του την ιδέα της ισορροπίας και να ορίζει μέσα από αυτήν την έννοια της δομής (αποκαλύπτοντας μια σημαντική καλλιτεχνική ταυτότητα), ο στόχος της αγοράς τούς αφαίρεσε κάθε δυναμική κι εσωτερική αξία προκειμένου να τα αναγάγει σε καταναλωτικό προϊόν.
Καλσόν εμπνευσμένο από το Composition C και ρούχα του Yves Saint Laurent – συλλογή Mondrian
Η αντίθεση μεταξύ χρήσης κι αισθητικής λειτουργίας αποκαλύπτεται στη διαφορά των κοινωνικών αξιών που το δημιούργημα σε κάθε περίπτωση εξυπηρετεί. Μεταφέροντας το κέντρο βάρους από το έργο και τη διαλεκτική του στη χρήση του, ο χαρακτήρας του αλλοιώνεται, ενώ καταστέλλεται οποιαδήποτε προσπάθεια του θεατή να προχωρήσει στα επόμενα στάδια διερεύνησης. Το πρωταρχικό δημιούργημα παραποιείται, ενώ ο θεατής παραπλανάται. Καλό παράδειγμα εδώ αποτελεί το παιχνίδι-παζλ Make Your Own Mondrian [εικόνα 3]. Σε αυτό ο θεατής καλείται να εμβυθιστεί στον κόσμο της αφαιρετικής ισορροπίας με 57 πλακίδια του μοντερνιστή-αυθεντία, όπως αναφέρει, Piet Mondrian και να τα τακτοποιήσει δημιουργώντας μεγάλες ή μικρές επιτραπέζιες συνθέσεις μιας τέλειας ισορροπίας.
Παζλ Make Your Own Mondrian, 2019_Henry Carroll – Laurence King Publishing
Στο παιχνίδι, η ιδέα των πολλαπλών πιθανών σχέσεων απέχει εντελώς από το έργο και τη θεωρία του καλλιτέχνη και κατ’ επέκταση του κινήματος De Stijl που ο ίδιος αντιπροσωπεύει. Εδώ η χρήση ουσιαστικά προσπερνά τη διάθεση του Mondrian να παρουσιάσει τη δική του θέση και θεωρία, όπως είναι για παράδειγμα ο καθορισμός των εννοιών της υποκειμενικότητας και της αντικειμενικότητας, οι φιλοσοφικές επεκτάσεις περί ισορροπίας των αντιθέσεων κ.ά. (Herbert, 1995), ενώ υπερπηδά την αισθητική λειτουργία καταστέλλοντας έτσι κάθε προσπάθεια ανάδειξης των ιδεών που το έργο του καλλιτέχνη πρεσβεύει. Το παιχνίδι σαν επιστέγασμα αναφέρει ότι: «[…] θα αναπαράγει νέους πιθανούς μοντερνιστές όλων των ηλικιών», εκμεταλλευόμενο τη δυναμική της αισθητικής λειτουργίας και της καλλιτεχνικής ταυτότητας του έργου του Mondrian. Η διαχείριση αυτή μεταφέρει σαφώς το βάρος από το ίδιο το αντικείμενο (έργο) στη χρήση του αντικειμένου (καταναλωτικό προϊόν), αλλοιώνοντας έτσι τον βασικό ενιαίο χαρακτήρα του εικαστικού έργου προς όφελος της αγοράς.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ
R., Herbert, Η σύγχρονη Τέχνη, Δοκίμια καλλιτεχνών, μτφρ. Μάχη Δημοπούλου (Αθήνα, εκδ. Ε.Κ.Κ.Μ.Μ.Ε., 1995).
Διαδικτυακές πηγές
1. https://www.vangoghmuseum.nl/en/collection/s0031V1962, ημ. ανάκτησης 8/9/21.
2. Sartle, Composition C (No.III) with Red, Yellow and Blue, https://www.sartle.com/artwork/composition-c-no.iii-with-red-yellow-and-blue-piet- mondrian, ημ. ανάκτησης 7/6/2021.
3. Piet Mondrian, Biography, Paintings, & Quotes, https://www.piet- mondrian.org/composition-c.jsp, ημ. ανάκτησης 18/9/2021.
4. Amazon, Make Your Own Mondrian: A Modern Art Puzzle,
https://www.amazon.com/Make-Your-Own-Mondrian- Modern/dp/1786274027/ref=as_li_ss_tl?ie=UTF8&linkCode=ll1&tag=sartle- 20&linkId=92daabd009b8a0a9102f12814bacccd3&language=en_US, ημ. ανάκτησης 7/6/2021.
5. Artnet news, People, Katy Perry Channels Piet Mondrian in New Music Video, Sarah Cascone, July 31, 2014, https://news.artnet.com/art-world/katy-perry-channels-piet- mondrian-in-new-music-video-71020, ημ. ανάκτησης 7/6/2021.
