«Συσχετίσεις – η Οπτική τέχνη συνομιλεί με τις Τέχνες, τις Επιστήμες και τα Γράμματα (Μέρος Ι)» της Ιωάννας Ασσάνη
Κάθε ζωγραφικό έργο μπορεί να ακολουθεί διαφορετικές απεικονιστικές οδούς, τις οποίες ο καλλιτέχνης εφαρμόζει προκειμένου να μεταφέρει τα εσωτερικά του μηνύματα. Στα παραστατικά έργα ο θεατής οδηγείται σε μια εξειδικευμένη ανάγνωση μέσα από εικονογραφικούς συμβολισμούς, που αποτελούν το όχημα που οδηγεί προς την αποκωδικοποίηση της εικόνας. Σε αυτά τα έργα ο λόγος περνά στον θεατή μέσα από την αποσαφήνιση των εννοιών που η εικόνα κάθε φορά πραγματεύεται. Μέσα από μια επάλληλη διεργασία συνειρμικών αναλύσεων και συνδέσεων, το έργο παραπέμπει στο νόημά του. Για παράδειγμα, στα έργα του De Chirico ο δομικός χαρακτήρας των τοπίων επιφορτίζεται με αρχαιοελληνικά, βυζαντινά, ρωμαϊκά στοιχεία ως αναφορά στην ιστορικότητα και με σύγχρονα πρότυπα ως αναφορά στην εκβιομηχανοποίηση. Στα έργα του Dalí, πάλι, τα αντικείμενα οδηγούν σε μια σειρά στερεοτυπικών συμβολισμών, όπως είναι τα σωματοποιημένα συρτάρια (ανθρώπινη ψυχή) ή τα λιωμένα ρολόγια (ρευστός χρόνος) κ.ά.
(αριστερά) Giorgio de Chirico, «The Enigma of a Day», Παρίσι 1914, λάδι σε καμβά, 185,5 x 139,7 εκ., MoMA © 2022 Artists Rights Society (ARS), New York / SIAE, Rome. (δεξιά) Salvador Dalí,«The Persistence of Memory», λάδι σε καμβά, 1931, Μουσείο Μοντέρνας Τέχνης, Νέα Υόρκη. Διαδικτυακοί τόποι: https://www.moma.org/collection/works/80587 και https://www.britannica.com/biography/Salvador-Dali, ημ. ανάκτησης 15/10/2022.
Τι συμβαίνει όμως με τα ζωγραφικά έργα που ανήκουν σε άλλες κατηγορίες, όπου το αναλυτικό τους σύστημα μπορεί να επεκτείνεται πέρα από τα οπτικά και συμβατικά όρια της καλλιτεχνικής επιφάνειας ενός ανοιχτού έργου; (Μαυρομμάτης, 1989). Πώς μπορεί ο θεατής να κατανοήσει έργα του Jackson Pollock (ανοριακή τέχνη – dripping paint) ή τα διαδραστικά οπτικοκινητικά έργα; Πώς αποκωδικοποιεί τα δημιουργήματα που κινούνται ανάμεσα σε ένα αυτοδιαχειριζόμενο δομικό σύστημα (παραπομπή στον εαυτό του) και στη λειτουργία; Τι γίνεται με εκείνα τα καλλιτεχνικά έργα που εμφανίζουν αλληλένδετες σχέσεις με την επιστήμη ή άλλες μορφές έκφρασης; Είναι αλήθεια πως οι συσχετίσεις καλούνται να βρουν έναν κοινό παρονομαστή που να μην ακυρώνει το ατέρμονο της καλλιτεχνικής διαδικασίας ή την εγκυρότητα του επιστημονικού, καλλιτεχνικού, λογοτεχνικού εγχειρήματος. Για παράδειγμα, έργα όπως τα γλυπτά του Takis, που ενσωματώνουν τη μαγνητική ενέργεια στον κόσμο της γλυπτικής, δεν στέκονται στην απλή αναφορά της λειτουργίας του μαγνητικού πεδίου, αλλά στη νοηματοδότησή του ως ένα απόλυτα αναγκαίο στοιχείο που διευρύνει βιωματικά την αισθητική λειτουργία του γλυπτού.
Όλα τα έργα της σύγχρονης καλλιτεχνικής κουλτούρας συνηγορούν στην επιβεβαίωση μιας κοινής πορείας προς το αχαλίνωτο της αναζήτησης, προς γενικότερα μια κοινή συμπορεύουσα γλώσσα που δεν δεσμεύεται, αλλά ανοίγει αχαρτογράφητους δρόμους.
(αριστερά) Takis, «Magnetron», 1964, Ίδρυμα Takis Foundation, διαδικτυακός τόπος: https://takisfoundation.org/el/magnetron-1964-3/, ημ. ανάκτησης 15/10/2022. (δεξιά) Όπυ Ζούνη, «Σκακιέρα – Φύση», 2002, ακρυλικό σε καμβά, 160 x 160 εκ., διαδικτυακός τόπος: https://www.roma-gallery.com/el/roma-gallery-opy-zouni/, ημ. ανάκτησης 15/10/2022
Η διαθεματικότητα των καλλιτεχνικών έργων έγκειται στο ζήτημα των ανοιχτών συνόρων στην έκφραση αλλά και στην ανάγκη αδελφοποίησης της διαλεκτικής με τη λειτουργία, προκειμένου το έργο να αποτελέσει συγκοινωνούν δοχείο κοινωνικοποίησης κι ενσωμάτωσης σε μια ιδεολογική πρόταση. Είναι σαφές πως σε αυτά τα έργα δημιουργείται μια εξαρχής βαθιά τομή ανάμεσα στην εικόνα και τον λόγο, αφού για την ανάγνωσή τους επιβάλλεται κυρίως η αναγνώριση του συστήματος που διέπει την εικόνα κι όχι η αναγνώριση των εικονογραφικών της μεταφορών, δηλ. των συμβολικών της στοιχείων. Έργα όπως της Όπυ Ζούνη, που δηλ. ακροβατούν ανάμεσα στην παράσταση και τη μη παράσταση, στο τυχαίο και το καθορισμένο, διαβάζονται κυρίως μέσα από την αναγνώριση της δομικότητας του εσωτερικού τους συστήματος κι όχι της παραστατικότητας της εικόνας, ακόμα κι αν αυτή είναι ένας προοπτικός χώρος ή ένα καλά πλεκόμενο σχηματικό σύνολο. Αυτό που μας λέει η καλλιτέχνις με το έργο της έχει να κάνει με την ανάγκη να ελεγχθεί το τυχαίο, το απροσάρμοστο και να αναχθούν σε έναν καλά οργανωμένο χώρο που εμπεριέχει το τακτικό, το τακτό και το χαοτικό, επαναπροσδιορίζοντας μια νέα συνθετική κατάσταση που θυμίζει το σύμπαν. Όλα τα έργα της σύγχρονης καλλιτεχνικής κουλτούρας συνηγορούν στην επιβεβαίωση μιας κοινής πορείας προς το αχαλίνωτο της αναζήτησης, προς γενικότερα μια κοινή συμπορεύουσα γλώσσα που δεν δεσμεύεται, αλλά ανοίγει αχαρτογράφητους δρόμους. Έτσι, η γλώσσα της εικόνας εκπέμπει στον νου γέφυρες που αποσαφηνίζουν, ενοποιούν ετερόκλητες διαλέκτους, όπως π.χ. είναι αυτή της μουσικής έκφρασης ή του ποιητικού λόγου.
Κωστής Τριανταφύλλου, «Ονειροδρόμιο», Ανοιχτή Βιβλιοθήκη, διαδικτυακός τόπος: https://www.openbook.gr/oneirodromio/, ημ. ανάκτησης 10/10/2022.
Για παράδειγμα, στο Ονειροδρόμιο του Κωστή Τριανταφύλλου (λεύκωμα σχεδίων 1970-74), το εισαγωγικό ποιητικό κείμενο λειτουργεί ως συμπιεσμένη (πυκνή) σκέψη, η οποία αναλύεται σε μια σειρά από εικονογραφήματα επεξηγηματικών πληροφοριών που εμπλουτίζουν το νόημα, χωρίς αυτό να απομακρύνεται από το κοινωνικό πλαίσιο όπου ο ποιητικός λόγος μάς έχει εκ προοιμίου εισαγάγει στα έγκατα μιας ιδέας. Τα έμβια όντα του Κωστή συνεργούν με τον ανθρωποκεντρικό χώρο, τα βουνά είναι ταυτόχρονα πόλεις που ριζώνουν, δεσμεύουν ή τροφοδοτούν τις επιθυμίες τους. Ο ποιητικός λόγος εμπεριέχει κι εμπεριέχεται στις εικόνες όσο τα σχέδια σχολιάζουν την κοινωνική δομή ενός αστικού ιστού. Στην περίπτωση εδώ βέβαια βοηθούν και τα συμβολικά στοιχεία, χωρίς όμως να αποχαρακτηρίζεται η σχέση του ποιητικού με τον εικονογραφικό λόγο, αφού διατηρεί τη δική της δυναμική, δηλ. της πυκνότητας και της ανάλυσης, που δρουν πέρα από τους συμβολισμούς που το έργο διαχειρίζεται. Κι αυτή η δυναμική έχει να κάνει με τη συνέχεια, τη συνοχή αλλά και την αυτονομία των δύο χώρων (λόγου και εικόνας).
Piet Modrian, «Broadway Boogie Woogie», 1942-43, λάδι σε καμβά, 127 x 127 εκ., Museum of Modern Art (MoMA), NYC, διαδικτυακός τόπος: https://www.moma.org/, ημ. ανάκτησης 15/10/2022.
Όταν, πάλι, το οπτικό έργο παραπέμπει σε βαθύτερες έννοιες που δεν είναι εύκολο να χαρακτηριστούν, τα στοιχεία που μας οδηγούν είναι τα δομικά στοιχεία σύνταξης, όπως: ο ρυθμός, η ένταση, η συχνότητα, η διάταξη κ.λπ. Αυτά είναι κοινά σε όλες τις μορφές έκφρασης, γιατί συντάσσουν εκτός από τη μορφή και την έννοια της. Για παράδειγμα, το έργο του P. Modrian BroadwayBoogieWoogie (1942-43) είναι αποτέλεσμα μιας συνομιλίας με το συγκεκριμένο είδος της μουσικής, μέσα όμως από τη ματιά της εντύπωσης που δίνει η κοσμοπολίτικη λεωφόρος Μπρόντγουεϊ του Μανχάταν της Νέας Υόρκης. Κι εδώ είναι που κανείς απορεί τι σχέση μπορεί να έχει το παραδοσιακό μπλουζ με τις οριζόντιες και κάθετες γραμμές ενός μινιμαλιστικού πίνακα. Κι ενώ τα μπλουζ εκφράζουν παραδοσιακά μια ποικιλία συναισθημάτων, ειδικά το boogie-woogie συνδέεται κυρίως με τον χορό και την εποχή του swing. Από την άλλη, η διάταξη μιας πόλης σαν τη Νέα Υόρκη, με τα μεγάλα της τετράγωνα, τους οριζόντιους και κάθετους δρόμους, τον έντονο ρυθμό και τα φώτα αποδόθηκαν μέσα από μια ρυθμική ανάπτυξη: το σχήμα, η γραμμή και τα τρία βασικά χρώματα σε μια κάθετη κι οριζόντια διάταξη. Ο πιανίστας Jason Moran μάς δίνει τη δική του εξήγηση, λέγοντας πως τοέργο αναπτύσσεται σε δύο μέρη που αντικατοπτρίζουν τα ηχητικά μοτίβα που εκφράζονται από το αριστερό και δεξί χέρι ενός πιανίστα. Και όπως το τέμπο κρατιέται από το αριστερό χέρι ενώ το δεξί αναπτύσσει το θέμα, έτσι και όλα τα μικρά τετράγωνα του πίνακα κυκλοφορούν στο έργο, ενώ τα μεγάλα παραλληλόγραμμα δημιουργούν το κυρίως θέμα της σύνθεσης.«Όλος ο πίνακας είναι μια συνομιλία του αριστερού και του δεξιού χεριού, μια συνομιλία που γεμίζει ρυθμικά τον λευκό χώρο […] Το έργο πραγματικά μοιάζει με παρτιτούρα». Ο Μοντριάν ανέπτυξε μια οπτική γλώσσα που συντάσσει ρυθμικούς δρόμους και μας δείχνει την εικόνα ενός σύγχρονου κόσμου. «Ο πίνακας είναι ταυτόχρονα μια εικόνα κίνησης και μια εικόνα ενέργειας που αναπαύεται». Ο καλλιτέχνης θεώρησε το έργο του αριστούργημα – μια τέλεια έκφραση των πνευματικών του θεωριών. Συνταυτισμένος με τη μουσική λειτουργία απέδωσε το πνεύμα της εποχής. «[…] Θέλω να προσεγγίσω την αλήθεια όσο πιο κοντά γίνεται, και επομένως αφαιρώ τα πάντα μέχρι να φτάσω στη θεμελιώδη ποιότητα των αντικειμένων». Κι αυτό είναι το σύστημά του. Στον νεοπλαστικισμό, η απλότητα είναι το κλειδί για την καθολικότητα. Για πολλούς από τους σύγχρονούς του ήταν και το σημείο εκκίνησης για την ανάπτυξη πολλών άλλων εννοιολογικών και θεωρητικών προόδων, κάποιες από τις οποίες συνεχίζουν να ασκούν και σήμερα τεράστια επιρροή στην αφηρημένη τέχνη.
ΒΙΒΛΙΟΓΡΑΦΙΑ – ΔΙΑΔΙΚΤΥΑΚΟΙ ΤΟΠΟΙ
1. Τριανταφύλλου, Κ., Ονειροδρόμιο (Αθήνα: εκδ. Καστανιώτης, 1977). Εξαντλημένη έκδοση, διαδικτυακός τόπος: www.costis.org, ανάκτηση 11/10/2022.
2. Μαυρομμάτης, Ε., Πρόγραμμα εισαγωγής στα συστήματα της σύγχρονης τέχνης (Θεσσαλονίκη: Α.Π.Θ., 1989).
3. This Modrian painting is actually a jazz score / JasonMoran / MoMABBC / ThewayIseeit, διαδικτυακός τόπος: https://youtu.be/05KLW-xsoxE, ανάκτηση 11/10/2022.
4. Costis – Κωστής, Ονειροδρόμιο, διαδικτυακός τόπος: http://www.costis.gr/betaiotabetalambda943alpha-sigmatauomicron-deltaiotaalphadelta943kappatauupsilonomicron.html, ανάκτηση 9/10/2022.
