Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Ο Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης είναι απόφοιτος της Φιλοσοφικής Σχολής του Α.Π.Θ., κάτοχος μεταπτυχιακού διπλώματος του Τμήματος Φ.Π.Ψ. και διδακτορικού του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής της ίδιας Σχολής. Υπηρέτησε στη δευτεροβάθμια εκπαίδευση ως φιλόλογος (1980-1999) και ως σχολικός σύμβουλος (1999-2006). Από το 1995 δίδασκε ως ειδικός επιστήμονας στο Τμήμα Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής του Α.Π.Θ., όπου και εκλέχθηκε το 2005 αναπληρωτής καθηγητής και το 2010 καθηγητής στο γνωστικό αντικείμενο «Διδακτική Μεθοδολογία και Ιστορία της Εκπαίδευσης». Έχει διδάξει σε μεταπτυχιακά προγράμματα και άλλων σχολών και πανεπιστημίων, σε πολλά επιμορφωτικά προγράμματα και έχει συμμετάσχει με ανακοινώσεις του σε πολλά ελληνικά και διεθνή συνέδρια. Είναι συγγραφέας βιβλίων και άρθρων που αναφέρονται στη Διδακτική Μεθοδολογία, ιδίως του μαθήματος της Ιστορίας, στην Ιστορία της Εκπαίδευσης, στην Εκπαιδευτική Πολιτική κ.λπ. Επίσης, είναι ή ήταν μέλος ελληνικών και διεθνών επιστημονικών εταιρειών, πρόεδρος του Δ.Σ. του Ιδρύματος Μελετών της Χερσονήσου του Αίμου και μέχρι πρόσφατα μέλος της Εφορείας των Γενικών Αρχείων του Κράτους (2017-2020). Διετέλεσε πρόεδρος του Τμήματος Φιλοσοφίας και Παιδαγωγικής (2013-2014) και κοσμήτορας της Φιλοσοφικής Σχολής (2014-2018 και 2018-2021). Το βιβλίο του Τα «προοδευτικά ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης: Από τον αντικομμουνισμό του Μεσοπολέμου στον μακαρθισμό του Εμφυλίου, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις University Studio Press, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής της μελέτης Τα «προοδευτικά ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης;
Ως ιστορικός της εκπαίδευσης είχα πάντοτε ενδιαφέρον για τα θέματα του σχολείου, του πανεπιστημίου και της εκπαιδευτικής πολιτικής. Εκεί, λοιπόν, εντοπίζεται η βαθύτερη αιτία της ενασχόλησής μου με το συγκεκριμένο θέμα. Ωστόσο, η αφορμή μού δόθηκε όταν το 2015 η Σύγκλητος του ΑΠΘ μού ανέθεσε, με πρόταση του τότε Πρύτανη, να εκφωνήσω την πανηγυρική ομιλία για τον εορτασμό της επετείου της 26ης-28ης Οκτωβρίου. Τίτλος της ομιλίας ήταν «Το Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης: στιγμιότυπα από τους αγώνες των ανθρώπων του σε δύσκολα χρόνια».Από τότε άρχισα να συγκεντρώνω σχετικό υλικό. Το 2018, στο πλαίσιο των εκδηλώσεων για την επέτειο της απελευθέρωσης της Θεσσαλονίκης από τα ναζιστικά στρατεύματα στις 30 Οκτωβρίου 1944, με την αποφασιστική συμβολή του ΕΛΑΣ, μου ανατέθηκε από τον Δήμο Θεσσαλονίκης να εκφωνήσω ομιλία με τίτλο «Το Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης στα χρόνια της Κατοχής: η αντίσταση καθηγητών και φοιτητών».Έτσι, το υλικό που συγκέντρωνα διευρύνθηκε σταδιακά και τελικά οδήγησε στη συγγραφή του παρόντος βιβλίου.
Ποια ήταν τα «προοδευτικά ζιζάνια» του ΑΠΘ;
Ως «προοδευτικά ζιζάνια»νοούνται οι καθηγητές και οι φοιτητές που ήδη από τον Μεσοπόλεμο αντιστέκονταν στον αυταρχισμό, την ανελευθερία και την κοινωνική αδικία μέσα και έξω από το Πανεπιστήμιο, με αποκορύφωση βέβαια την αντίσταση στα χρόνια της Κατοχής. Ο όρος είναι δάνειος και προέρχεται από την εισαγωγή της Έλλης Παππά στην έκδοση από το ΕΛΙΑ όλων των τευχών του αριστερού περιοδικού Ανταίος (1945-1949).
Γράφετε: «...η έρευνα αποκάλυπτε “σκελετούς κρυμμένους στις ντουλάπες”». Με αυτή τη μελέτη δεν παρουσιάζει ρωγμές ο προοδευτικός χαρακτήρας του ΑΠΘ;
Ο προοδευτικός χαρακτήρας του ΑΠΘ εντοπίζεται κυρίως στις θέσεις καθηγητών του ως προς το γλωσσικό και το εκπαιδευτικό ζήτημα. Η Φιλοσοφική Σχολή ήταν, όπως είναι γνωστό, το κέντρο του Εκπαιδευτικού Δημοτικισμού. Ωστόσο, σε θέματα γενικότερου ενδιαφέροντος, ιδίως σε εποχές σκοτεινές, το ΑΠΘ ήταν τόσο συντηρητικό όσο και το ΕΚΠΑ.
Αναφέρετε επτά καθηγητές που απολύθηκαν το 1946. Ποιος ήταν ο λόγος της απόλυσής τους;
Οι καθηγητές αυτοί απολύθηκαν με βάση το Θ’/1946 Ψήφισμα της κυβέρνησης του Κωνσταντίνου Τσαλδάρη στο πλαίσιο των εκκαθαρίσεων του στενού και του ευρύτερου δημόσιου τομέα από στελέχη και υπαλλήλους που κρίθηκαν ως μη «εθνικόφρονες».Σημειωτέον ότι οργανωμένοι κομμουνιστές από τους επτά καθηγητές ήταν μόνο δύο.
Ποια είναι τα ονόματα των επτά καθηγητών;
α) Χαράλαμπος Θεοδωρίδης, Γιάννης Ιμβριώτης και Αντώνιος Σιγάλας της Φιλοσοφικής, β) Δημήτριος Καββάδας και Κωνσταντίνος Τζώνης της Φυσικομαθηματικής, γ) Γεώργιος Τενεκίδης της Νομικής και δ) Θεόδωρος Ρουσσόπουλος της Γεωπονοδασολογικής. Όλοι τους είχαν αντιστασιακή δράση κατά τη διάρκεια της Κατοχής, έχοντας άμεση ή έμμεση σχέση με το ΕΑΜ.
Γιατί δεν δικαιώθηκαν τυπικά, ούτε από την Πολιτεία ούτε από το Πανεπιστήμιο;
Προσπάθειες από ορισμένους από τους ενδιαφερόμενους (Τενεκίδης, Καββάδας, Σιγάλας) έγιναν σχεδόν αμέσως μετά τη λήξη του Εμφυλίου στο πλαίσιο των μέτρων επιείκειας και «ειρηνεύσεως». Ωστόσο, η συγκρότηση του μετεμφυλιακού κράτους και η επικράτηση της «εκδικητικής» εθνικοφροσύνης δεν επέτρεψαν την αποκατάσταση των διωχθέντων, οι οποίοι μάλιστα είχαν απολυθεί αναπολόγητοι με βάση των έκτακτη νομοθεσία του Εμφυλίου και ύστερα από την εισήγηση ειδικής επιτροπής, στην οποία συμμετείχαν και καθηγητές του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης. Άλλωστε, το ίδιο το Πανεπιστήμιο ήταν αρνητικό στο ενδεχόμενο της επανόδου τους, όπως τεκμαίρεται από απόφαση της Γενικής Συνέλευσης των καθηγητών το 1951, αλλά και από την άρνηση της Συγκλήτου να ασχοληθεί με το θέμα, παραπέμποντας τους ενδιαφερόμενους στα όργανα της Πολιτείας.
Παράλληλα, παρατίθενται αυτούσια κείμενα από τα πρακτικά του ΑΠΘ. Αυτό μπορεί να ενισχύσει την αφήγηση των γεγονότων και των ερμηνειών τους;
Φυσικά. Η πραγμάτευση ενός τέτοιου θέματος, που εν πολλοίς ανατρέπει την εικόνα ενός προοδευτικού πανεπιστημίου, το επέβαλλε. Όπως λέει και ο ευαγγελιστής Ιωάννης: «εάν εγώ μαρτυρώ περί εμαυτού […] πώς δύνασθε υμείς πιστεύσαι;».
Εκτιμώ, μάλιστα, ότι το βιβλίο μου μπορεί να ξαναφέρει το ζήτημα της «ηθικής αποκατάστασης» των διωχθέντων στην ακαδημαϊκή επικαιρότητα.
Από τα πρακτικά απουσιάζουν αναφορές στο ξήλωμα του εβραϊκού νεκροταφείου, όπως και στη σύλληψη του Σιγάλα από τη συμμορία του Δάγκουλα και την Γκεστάπο. Μπορείτε να μας πείτε λίγα πράγματα γι’ αυτές τις παραλείψεις;
α) Είναι συγκλονιστικό ότι καμιά αναφορά δεν γίνεται στα πρακτικά της Συγκλήτου για την καταστροφή του εβραϊκού νεκροταφείου, πάνω στο οποίο βρίσκεται το campus του ΑΠΘ. Και πιο συγκλονιστικό ακόμη είναι το γεγονός ότι μετά την απελευθέρωση δεν εντοπίζεται καμιά αναφορά στην εξόντωση των Εβραίων της πόλης, ανάμεσα στους οποίους και αρκετές δεκάδες φοιτητών. Δυστυχώς, η πόλη και το Πανεπιστήμιό της για πολλά χρόνια καλλιέργησαν σκόπιμα τη λήθη για την παρουσία και την τραγική απουσία των Θεσσαλονικιών Εβραίων. Είναι χαρακτηριστικό ότι πρώτη φορά στη μνήμη των Εβραίων και στο εβραϊκό νεκροταφείο θα αναφερθεί σχεδόν εξήντα χρόνια μετά τον πόλεμο ο τότε ομότιμος καθηγητής και ακαδημαϊκός Αγαπητός Τσοπανάκης σε εκδήλωση για τα 75χρονα της Φιλοσοφικής Σχολής.
β) Στα πρακτικά γίνονται αναφορές στη σύλληψη του Σιγάλα, του Τενεκίδη και του Ιμβριώτη, καθώς και στις ενέργειες (Πανεπιστήμιο, μητροπολίτης Γεννάδιος κ.ά.) για την απελευθέρωση των συλληφθέντων, όχι όμως και ειδικότερη αναφορά στους περιβόητους «Δαγκουλαίους» και την Γκεστάπο. Πιθανόν η απουσία ειδικότερων αναφορών να οφείλεται στον φόβο αντιποίνων ή στη διευκόλυνση της μεσολαβητικής προσπάθειας για την αποφυλάκιση των τριών.
Το 1975, στη Μεταπολίτευση, έγιναν απανωτά αιτήματα (Μουρέλος, Λυπουρλής, Μαρωνίτης) να αποκατασταθούν οι επτά καθηγητές. Ποια ήταν η τύχη αυτών των αιτημάτων;
Το θέμα ξεκίνησε από τη Φιλοσοφική και αφορούσε πρότασή της να απονεμηθεί ο τίτλος του ομότιμου καθηγητή στους τρεις απολυθέντες καθηγητές της, αν και ο Θεοδωρίδης είχε πεθάνει το 1957. Η Σύγκλητος συζήτησε το θέμα, μνημονεύοντας και τον Καββάδα, και το παρέπεμψε στο Υπουργείο Παιδείας, προκειμένου να θεσπιστεί ειδική διάταξη για την απονομή του τίτλου στους προαναφερθέντες, κάτι το οποίο δεν έγινε. Το ζήτημα θα έχει συνέχεια μόνο για τον Σιγάλα, για τον οποίο η Σύγκλητος θα υιοθετήσει πρόταση της Φιλοσοφικής να του απονεμηθεί ο τίτλος του επίτιμου καθηγητή, αλλά το Υπουργείο Παιδείας θα απορρίψει το αίτημα το 1979, ύστερα από γνωμοδότηση του Νομικού Συμβουλίου του Κράτους, την οποία προκάλεσε το ίδιο. Μάλλον δεν είναι τυχαίο ότι υφυπουργός Παιδείας ήταν ο Χάρης Καρατζάς, παλιό δραστήριο στέλεχος της ακροδεξιάς φοιτητικής οργάνωσης ΕΚΟΦ.
Πώς αντιμετώπισε η σημερινή εκπαιδευτική κοινότητα αλλά και το ΑΠΘ το βιβλίο σας;
Από τα σχόλια, άμεσα ή έμμεσα, που έχω δεχτεί μέχρι σήμερα θεωρώ ότι η υποδοχή του βιβλίου είναι από επαινετική έως θετική. Εκτιμώ, μάλιστα, ότι το βιβλίο μου μπορεί να ξαναφέρει το ζήτημα της «ηθικής αποκατάστασης» των διωχθέντων στην ακαδημαϊκή επικαιρότητα. Ήδη διαβλέπω σχετικές διεργασίες. Οψόμεθα.
Ποια είναι η ανταπόκριση των αναγνωστών στη μελέτη σας;
Πολύ θετική. Θα σημειώσω μόνο μία περίπτωση. Με πήρε τηλέφωνο ένας άγνωστός μου ζαχαροπλάστης από τη Θεσσαλονίκη, για να με συγχαρεί και να εκφράσει την ικανοποίησή του που τόλμησα να ασχοληθώ με το συγκεκριμένο θέμα. Μεγάλη η συγκίνησή μου.
Πώς νιώθετε τώρα που εκπληρώσατε αυτό το καθήκον;
Κατ’ αρχάς θέλω να ευχαριστήσω τον εκδοτικό οίκο University Studio Press για την εξαιρετική προσοχή με την οποία αντιμετώπισε το πόνημά μου. Η έκδοση του βιβλίου μου συνέπεσε με το τέλος της ενεργού υπηρεσίας μου μετά από σαράντα ένα χρόνια και τη λήξη της θητείας μου ως κοσμήτορα της Φιλοσοφικής. Νιώθω, λοιπόν, πέρα από την ικανοποίηση ότι η έρευνά μου είδε το φως της δημοσιότητας, ότι εκπλήρωσα το ακαδημαϊκό χρέος μου στο έπακρο και ότι επιτέλεσα το καθήκον της μνήμης απέναντι στους καθηγητές και τους φοιτητές που έδωσαν την ικμάδα τους –αρκετοί και τη ζωή τους– στον αγώνα για να σταθεί όρθιος ο λαός της Θεσσαλονίκης και το Πανεπιστήμιό της σε δίσεκτα χρόνια.
Τι σας έμαθαν οι γονείς σας και το τηρείτε ακόμη σήμερα;
Η μάνα μου ήταν προσφυγάκι από τη Σμύρνη, εργάτρια από τα εννιά της χρόνια και ολιγογράμματη (τέλειωσε τη Β’ Δημοτικού). Ο πατέρας μου Σαλονικιός, ορφανός από μάνα από τα πέντε του και από πατέρα από τα δεκάξι του, απόφοιτος της Β’ Γυμνασίου, εργατοϋπάλληλος όλη τη ζωή του. Άνθρωποι απλοί και καθημερινοί, αγωνιστές της ζωής και οι δύο. Ωστόσο, αν και τους έχασα νωρίς, πρόλαβαν με το παράδειγμά τους να με διδάξουν πολύ σημαντικά πράγματα: να λέω την αλήθεια, να έχω τσίπα, να μην το βάζω κάτω στα ζόρια, να τολμώ και να είμαι ζεστός με τους ανθρώπους και δίκαιος. Ελπίζω να τελευτήσω τον βίο μου τηρώντας τις αξίες αυτές.
Τα «προοδευτικά ζιζάνια» του Πανεπιστημίου Θεσσαλονίκης
Από τον αντικομμουνισμό του Μεσοπολέμου στον μακαρθισμό του Εμφυλίου
Δημήτρης Κ. Μαυροσκούφης
University Studio Press
504 σελ.
ISBN 978-960-12-2528-9
Τιμή €34,00
