Αριστείδης Ν. Χατζής: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Ο Αριστείδης Ν. Χατζής είναι καθηγητής Φιλοσοφίας Δικαίου & Θεωρίας Θεσμών στο Τμήμα Ιστορίας & Φιλοσοφίας της Επιστήμης του Εθνικού & Καποδιστριακού Πανεπιστημίου Αθηνών και διευθυντής ερευνών στο Κέντρο Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ). Έχει τιμηθεί με υποτροφίες και ακαδημαϊκά βραβεία, εργασίες του έχουν δημοσιευτεί σε ελληνικά και ξένα επιστημονικά περιοδικά και συλλογικούς τόμους, έχει διδάξει και έχει δώσει πλήθος διαλέξεων στην Ευρώπη, στη Βόρεια Αμερική, στην Αφρική και στην Άπω Ανατολή. Κείμενά του έχουν δημοσιευτεί στα μεγαλύτερα ΜΜΕ της Ελλάδας (Καθημερινή, Τα Νέα, Protagon) και του εξωτερικού (New York Times, Financial Times, Wall Street Journal, Washington Post). Το βιβλίο του Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821, που κυκλοφορεί από τις Εκδόσεις Παπαδόπουλος, μας έδωσε την αφορμή για την ακόλουθη συνέντευξη.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του βιβλίου Ο ενδοξότερος αγώνας: Η Ελληνική Επανάσταση του 1821;
Η αρχική μου ιδέα ήταν να γράψω ένα εισαγωγικό βιβλίο για την Ελληνική Επανάσταση, που να απευθύνεται στο διεθνές κοινό. Ξεκίνησα την έρευνα το 2015, αλλά ασχολήθηκα πιο εντατικά από τις αρχές του 2018. Καθώς, όμως, βυθιζόμουν στον ωκεανό των πηγών για την Επανάσταση, ιδιαίτερα των άγνωστων ή ανεκμετάλλευτων, αποφάσισα να γράψω ένα αρκετά διαφορετικό βιβλίο. Για την ακρίβεια, το βιβλίο αποφάσιζε για μένα. Μπορεί να ακούγεται παράδοξο, αλλά δεν είναι. Το βιβλίο απέκτησε έναν δικό του ρυθμό που ενώ εγώ τον έθεσα σε λειτουργία, από ένα σημείο και πέρα δεν μπορούσα να τον ελέγξω χωρίς να τον καταστρέψω. Γι’ αυτό ακολούθησα, παρά τις πολλές αμφιβολίες που είχα για το αποτέλεσμα. Ολοκληρώθηκε από μόνο του, σταμάτησε εκεί που έπρεπε να σταματήσει. Συνήθως όταν ξαναδιαβάζω κάτι δεν είμαι ευχαριστημένος, αλλά αυτή τη φορά ήμουν βέβαιος ότι το αποτέλεσμα δεν αντανακλούσε μόνο αλλά και ξεπερνούσε τις δυνάμεις μου. Επειδή έγραψα το βιβλίο στα αγγλικά, για να κυκλοφορήσει μέσα στο 2022 στις ΗΠΑ, έπρεπε να μεταφραστεί στα ελληνικά. Τη μετάφραση ανέλαβε ο Νίκος Ρούσσος και την επιμέλεια η Κρυστάλλη Γλυνιαδάκη. Το αποτέλεσμα ήταν εξαιρετικό, δουλέψαμε εξοντωτικά όλοι για να προλάβουμε το 2021 για την ελληνική έκδοση και το αποτέλεσμα είναι αυτός ο όμορφος τόμος για τον οποίο είμαστε περήφανοι, ενώ οι αναγνώστριες και οι αναγνώστες τον έχουν υποδεχτεί πολύ θερμά. Ελπίζω να πάει καλά και στο εξωτερικό.
Γιατί θεωρείτε την Ελληνική Επανάσταση του 1821 τον ενδοξότερο αγώνα;
Δεν τον ονόμασα εγώ έτσι, αλλά οι Βρετανοί και οι Γάλλοι φιλέλληνες. Οι αναφορές με παρόμοια επίθετα είναι τόσο πολλές, ήδη από το 1821, που όταν η Μέρι Σέλεϊ χρησιμοποιεί τον ίδιο όρο σε μια προσωπική επιστολή της προς τον Αλέξανδρο Μαυροκορδάτο το 1825 (γραμμένη στα γαλλικά), τα επίθετα noblest και glorious είναι πια κλισέ και χρησιμοποιούνται σχεδόν αυτόματα. Διαβάζοντας αυτή την επιστολή εμπνεύστηκα και τον τίτλο. Ο πρωτότυπος αγγλικός τίτλος είναι: The Noblest Cause.
Η Ελληνική Επανάσταση ήταν αστική ή προήλθε από το ξεσήκωμα του λαού;
Το να ονομάσουμε την Επανάσταση «αστική» είναι λάθος. Αναρωτιέμαι αν ακόμα και η Γαλλική μπορεί να ονομαστεί έτσι και διατηρώ πολλές επιφυλάξεις για τον ίδιο τον όρο και τη χρησιμότητά του. Αυτό δεν σημαίνει ότι δεν οργανώθηκε από αυτό που μπορούμε καταχρηστικά να ονομάσουμε «αστική τάξη». Οι προσεγγίσεις αυτές (από τον Γ. Κορδάτο μέχρι τον Β. Κρεμμυδά) μου φαίνονται ενδιαφέρουσες, με γοητεύουν αρκετά, αλλά πρέπει να τις αντιμετωπίζουμε και με πολλές επιφυλάξεις. Ούτε, όμως, λαϊκή επανάσταση είναι η Ελληνική, γιατί οργανώθηκε από μια μυστική οργάνωση που είχε μέλη μόνο άτομα που ανήκαν στις διάφορες ελίτ (οικονομικές, διοικητικές, εκκλησιαστικές, στρατιωτικές). Φυσικά, όταν ξέσπασε έγινε και λαϊκή. Και μάλιστα, όπως θα δείτε και στο βιβλίο, στον λαϊκό της χαρακτήρα ή μάλλον στην αντοχή του λαού, των Ελληνίδων και των Ελλήνων, οφείλεται η τελική επιτυχία της.
Ο Καποδίστριας, ο Κοραής και οι υπόλοιποι διανοούμενοι συμφωνούσαν ότι ο ελληνικός λαός ήταν έτοιμος να κάνει την εξέγερση, για να αποκτήσουμε την ανεξαρτησία μας;
Όχι. Θεωρούσαν ότι ο ελληνικός λαός δεν είχε αναπτυγμένη μια κοινή ελληνική ταυτότητα, που είναι απαραίτητη για την ενοποίησή του σε έθνος. Θα έπρεπε να προετοιμαστεί γι’ αυτό, θα έπρεπε να δημιουργηθεί μια ελίτ μορφωμένων Ελλήνων που θα επιτάχυνε την προετοιμασία και θα έπαιζε πολιτικό ρόλο. Και οι δύο επένδυσαν πολύ σ’ αυτό το σχέδιο και συνεργάστηκαν επιτυχημένα. Και οι δύο έκαναν λάθος. Αυτή η ελίτ υπήρχε, είχε απογαλακτιστεί, ήταν έτοιμη να αυτονομηθεί πολιτικά. Όταν θα ξεσπάσει η Επανάσταση και οι δύο θα θεωρήσουν πως οι Έλληνες είναι ανέτοιμοι, αλλά φυσικά θα κάνουν και οι δύο ό,τι μπορούν για να βοηθήσουν.
Τετρακόσια χρόνια σκλαβιάς στον δυνάστη Τούρκο ήταν πολλά για την πλάτη του Έλληνα. Σε αυτό οφειλόταν το ότι οι Έλληνες ήθελαν να σπάσουν τα δεσμά τους και να ελευθερωθούν;
Ας πούμε ότι ωρίμασαν οι συνθήκες. Υπήρχαν πλέον οι προϋποθέσεις: ο φιλελευθερισμός και ο εθνικισμός. Υπήρχε η αφορμή, το –ας το πούμε– triggering event, που ήταν το επαναστατικό κύμα που ξεκίνησε από τη Νότια Αμερική, πέρασε στην Ιβηρική Χερσόνησο, από εκεί στην Ιταλική και ήταν θέμα χρόνου να περάσει στα Βαλκάνια. Η Ελληνική είναι μέρος του πρώτου κύματος φιλελεύθερων επαναστάσεων στη μεταναπολεόντεια Ευρώπη. Ξέσπασαν σχεδόν μαζί τουλάχιστον έξι επαναστάσεις. Όλες κατέρρευσαν, εκτός από την Ελληνική. Στην επιτυχία και τη σταθεροποίηση της Ελληνικής έπαιξε βέβαια μεγάλο ρόλο η εμπειρία της μακράς περιόδου οθωμανικής κατάκτησης. Οι Έλληνες, σε αντίθεση για παράδειγμα με τους Ισπανούς, δεν πολεμούσαν απλώς για ένα Σύνταγμα, πολεμούσαν ακόμα και για το δικαίωμα στη ζωή και τις άλλες θεμελιώδεις ελευθερίες, στην ελευθερία και την ιδιοκτησία – όπως οι ίδιοι δηλώνουν στην Ευρώπη τον Ιανουάριο του 1822. Ένας επιπλέον λόγος, αυτός που ο Σπυρίδων Τρικούπης τονίζει, ήταν η άνοδος του οικονομικού, του βιοτικού και του μορφωτικού επιπέδου των Ελλήνων. Δεν μπορούσαν πλέον να ανεχτούν τους Οθωμανούς οι ελίτ, ακόμα και όσες ήταν ωφελημένες από αυτούς.
Ο εμφύλιος δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα των Ελλήνων. Κάθε επανάσταση εμπεριέχει και έναν εμφύλιο, μια σύγκρουση για τον έλεγχο της εξουσίας μετά την κατάρρευση του παλαιού καθεστώτος.
Πίσω από την Επανάσταση κρύβονταν οι διανοούμενοι, προεστοί, ιεράρχες. Δηλαδή ήταν όλοι ενωμένοι για τον ιερό αγώνα;
Σε κάθε Επανάσταση υπάρχουν διαφορετικές στοχοθεσίες. Δεν έχουν όλοι το ίδιο όραμα για το μετά. Ο καθένας έχει τα συμφέροντά του, τις πεποιθήσεις του, την εμπειρία του, τις ιδέες του, τις κοινωνικές αναφορές του. Το ίδιο συνέβη και στην Ελληνική Επανάσταση. Ακόμα και όταν ξεκινά, οι εσωτερικές συγκρούσεις είναι πάρα πολλές. Όταν σταθεροποιείται, οι συγκρούσεις εντείνονται και τελικώς ξεσπούν σε μια εμφύλια σύγκρουση δύο φάσεων. Αλλά αν χαρακτηρίζει κάτι την Ελληνική Επανάσταση είναι οι υπερβάσεις όλων αυτών των περιορισμών από ανθρώπους που δεν ξεχνούσαν ποτέ ποιο είναι το διακύβευμα και ποια η θέση τους στην Ιστορία. Επιπλέον, οι περισσότεροι από αυτούς μετατράπηκαν σε γνήσιους επαναστάτες. Ήταν διατεθειμένοι να ανατρέψουν τα πάντα, τον παλαιό κόσμο, ακόμα και όταν μόνο εκεί είχε νόημα ο ρόλος τους και θα μπορούσαν να διατηρήσουν προνομιακές κοινωνικές θέσεις.
Στη διάρκεια του Αγώνα είχαμε δολοπλοκίες, πολιτικά παιχνίδια, θυσίες, βιαιότητες, υπερβάσεις και ανεξάντλητο ηρωισμό. Έτσι πετύχαμε να αποκτήσουμε την ελευθερία μας;
Δεν υπήρχε άλλος τρόπος. Όλα αυτά είναι φαινόμενα που εμφανίζονται σε κάθε πόλεμο. Θα πρέπει να τα δούμε στο πλαίσιό τους και να εκτιμήσουμε τη συμβολή στην τελική επιτυχία. Για παράδειγμα η βία την άνοιξη, το καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1821 έκοψε τις γέφυρες. Αυτό ήταν απαραίτητο για να ενταχθούν αποφασιστικά στον Αγώνα οι αγροτικοί πληθυσμοί. Τα πολιτικά παιχνίδια ήταν απαραίτητα, γιατί έπρεπε να διατηρηθούν κάποιες ισορροπίες ώστε να μπορούν να γίνουν οι θεσμικές υπερβάσεις. Χωρίς ηρωισμό και θυσίες, όμως, καμιά επανάσταση δεν έχει ελπίδες επιτυχίας.
Από τι προήλθε η ρήξη μεταξύ στρατιωτικών και πολιτικών και ακολούθησε ο εμφύλιος;
Κατ’ αρχάς, νομίζω ότι ο όρος «πολιτικοί» είναι λανθασμένος. Πολιτικοί είναι όλοι. Οι προεστοί είναι «πολιτικοί» από την αρχή, γιατί έχουν εμπειρία διοίκησης. Οι στρατιωτικοί αμέσως μετά την Τριπολιτσά αρχίζουν να μετατρέπονται και σε «πολιτικούς» και η διαδικασία μεταμόρφωσης ολοκληρώνεται στο Άστρος. Αμέσως μετά το Άστρος έρχεται ένας Βρετανός, εκπρόσωπος του φιλελληνικού κομιτάτου, στην Τρίπολη και αναρωτιέται: «Τι δουλειά έχουν όλοι αυτοί εδώ; γιατί ασχολούνται με την πολιτική; ποιος πολεμά τους Τούρκους;» Οι διανοούμενοι το ίδιο. Θυμίζω τη συμμετοχή του Μαυροκορδάτου στην πρώτη πολιορκία του Μεσολογγίου, στη Σφακτηρία, ακόμα και στην πολιορκία της Πάτρας. Κινδύνευσε σοβαρά η ζωή του και στις τρεις περιπτώσεις. Πολλοί από τους προεστούς μετατρέπονται σε οπλαρχηγούς (ο Ζαΐμης, ο Λόντος, ο Δεληγιάννης). Αλλά το γεγονός είναι πως ο εμφύλιος πάει να ξεκινήσει ως μία σύγκρουση με ταξικά χαρακτηριστικά: από τη μια οι πρώην κοτζαμπάσηδες και από την άλλη οι πρώην κλέφτες, οι πρώην μισθοφόροι στα αυτοκρατορικά στρατεύματα. Οι δεύτεροι θεωρούν ότι τους ανήκει μεγαλύτερο μερίδιο στην εξουσία γιατί αυτοί γνωρίζουν (όπως νομίζουν) να διαχειριστούν έναν πόλεμο, μια επανάσταση. Αλλά επειδή δεν μπορούν να τα καταφέρουν με την πολιτική, φλερτάρουν με την ιδέα της στρατιωτικής διακυβέρνησης. Αλλά η διάσταση αυτή θα εκφυλιστεί σε μια σύγκρουση «συνασπισμών συμφερόντων», όταν ο Κολοκοτρώνης θα εγκαταλείψει τους στρατιωτικούς για να ενταχθεί σε έναν συνασπισμό προεστών. Είναι αναμενόμενο άλλωστε, η κοινωνία δεν είναι ακόμα νεωτερική, δεν θα μπορούσε και η σύγκρουση να παραμείνει αμιγώς ταξική. Στη δεύτερη φάση, όμως, η σύγκρουση μετατρέπεται σε κάτι πολύ πιο ξεκάθαρο. Από τη μια έχουμε τους παραδοσιακούς φορείς εξουσίας στην Πελοπόννησο ενωμένους (προεστοί και στρατιωτικοί) και από την άλλη τα δυναμικά στρώματα (νησιώτες πλοιοκτήτες, διανοούμενοι), που με τη βοήθεια των πιο παραδοσιακών στοιχείων (Ρουμελιώτες οπλαρχηγοί) θα επιβάλουν την ενοποίηση της Επανάστασης και την ήττα του ακραίου τοπικισμού. Θέλω να τονίσω δύο πράγματα σε σχέση με τον εμφύλιο. Κατ’ αρχάς, ο εμφύλιος δεν αποτελεί ιδιαιτερότητα των Ελλήνων. Κάθε επανάσταση εμπεριέχει και έναν εμφύλιο, μια σύγκρουση για τον έλεγχο της εξουσίας μετά την κατάρρευση του παλαιού καθεστώτος. Ο ελληνικός όχι μόνο είναι ένας ήπιος εμφύλιος, είναι απλώς μια εμφύλια σύγκρουση, αποφεύγω να τη χαρακτηρίζω «πόλεμο». Κυρίως όμως έχει ενδιαφέρον η ταχύτητα με την οποία τον ξεπερνούν, όταν θα κινδυνεύσει η Επανάσταση.
Στο βιβλίο προσφέρετε μια πλήρως τεκμηριωμένη επισκόπηση της Επανάστασης μέσα από αρχεία, μαρτυρίες και την τελευταία λέξη της ιστοριογραφίας. Έτσι εξηγείται, άραγε, ότι η μελέτη σας διαβάζεται ως ένα απολαυστικό ανάγνωσμα;
Αξιοποιώ τα κείμενα της εποχής, τα έγγραφα, τα διάφορα τεκμήρια (ιδίως τις εφημερίδες) για να δώσω την αίσθηση του real-time. Δεν θέλω οι αναγνώστες να αισθάνονται ότι παρακολουθούν μια μακρινή ιστορία από την απόσταση των 200 ετών, αλλά ότι τη ζουν. Αυτή ήταν η πρόθεσή μου και ελπίζω αυτή να είναι η αίσθηση των αναγνωστών.
Ποιος ήταν ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων στη δημιουργία του ανεξάρτητου ελληνικού κράτους;
Ο ρόλος των Μεγάλων Δυνάμεων είναι κρίσιμος, πώς θα μπορούσε να γίνει αλλιώς; H εξέγερση των Ελλήνων είναι Επανάσταση, έχει χαρακτηριστικά που ενδιαφέρουν τους Ευρωπαίους: είναι εθνική με αναφορές στην Αρχαία Ελλάδα, θρησκευτική με χριστιανούς να αγωνίζονται κατά μουσουλμάνων, φιλελεύθερη με θεσμικές καινοτομίες και ριζοσπαστικές επιλογές. Αλλά στην αρχή την αντιμετωπίζουν με εχθρική ουδετερότητα. Όλοι ελπίζουν να τελειώσει γρήγορα αυτή η ενοχλητική και δυσάρεστη υπόθεση. Στο τέλος του 1821, αλλά κυρίως στο τέλος του 1822, διαπιστώνουν ότι η σταθεροποίησή της δημιουργεί μια κατάσταση που δεν μπορούν παρά να την αναγνωρίσουν de facto. Αρχίζει ο ανταγωνισμός μεταξύ τους (Ρωσία και Μεγάλη Βρετανία στην αρχή, Γαλλία στη συνέχεια) για να διαφυλάξουν τα συμφέροντά τους διατηρώντας διαύλους με τους Έλληνες. Τελικά θα επέμβουν, γιατί από τη μια η κατάσταση στην Ανατολική Μεσόγειο είναι καταστροφική για το εμπόριο, ενώ η κοινή γνώμη στη Μεγάλη Βρετανία και στη Γαλλία πιέζει για επέμβαση. Αλλά ενώ ο ρόλος τους είναι κρίσιμος και αποφασιστικός, κάθε παρέμβασή τους «εκβιάζεται» θα έλεγα από τις στρατιωτικές επιτυχίες των Ελλήνων, από την αντοχή και την αποφασιστικότητα που έχουν οι Έλληνες ακόμα και ύστερα από μεγάλες ήττες και, βέβαια, από μια ευφυή εξωτερική πολιτική που υποχρεώνει τις Δυνάμεις να ανταγωνιστούν μεταξύ τους. Η ανεξαρτησία οφείλεται στον ανταγωνισμό των Δυνάμεων και στην προσπάθεια της Βρετανίας και της Αυστρίας να αποτρέψουν τη μετατροπή μιας απλώς αυτόνομης Ελλάδας σε ρωσικό προτεκτοράτο. Δεν πρέπει να υποτιμούμε τη συμμαχική παρέμβαση και τη σημασία του Ναβαρίνου, αλλά δεν πρέπει και να τις υπερτιμούμε. Αν δεν έκαναν οι Έλληνες όσα έπρεπε να κάνουν, καμία παρέμβαση δεν θα ήταν αρκετή, δεν θα υπήρχε καν ελληνικό ζήτημα για να λυθεί.
Διακόσια χρόνια από την Επανάσταση του 1821: Τι θα μπορούσε να μας διδάξει αυτό το γεγονός;
Ένα, κυρίως, πράγμα: ποιοι είμαστε. Το ελληνικό έθνος, όπως το ξέρουμε σήμερα, γεννήθηκε τότε. Δεν ισχυρίζομαι ότι δεν υπήρχαν Έλληνες νωρίτερα, ότι δεν υπήρχε μια αίσθηση κοινότητας, ακόμα και μια ισχυρή εθνική συνείδηση σε αρκετές ομάδες και άτομα. Δεν μπαίνω καν σ’ αυτή τη συζήτηση, γιατί είναι αδιέξοδη και γιατί η εμφάνιση του νέου ελληνισμού ξεκινά (θεωρώ εγώ) το 1204. Αλλά μέσα στο καμίνι της Επανάστασης πλάθεται ο σημερινός Έλληνας. Τα βασικά συστατικά υπήρχαν από πριν αλλά χρειάστηκαν οι καταλύτες, κυρίως ο Διαφωτισμός και ο φιλελευθερισμός, αλλά και το ίδιο το καμίνι, η Επανάσταση, μια διαδικασία ταχύτατης μεταμόρφωσης, αναπροσδιορισμού, αναπροσανατολισμού, δημιουργίας ταυτοτήτων, προσδοκιών, θεσμών (τυπικών και άτυπων). Κανείς δεν ήταν ίδιος μετά την Επανάσταση. Και να ήθελε, δεν θα μπορούσε. Μελετώντας, λοιπόν, την Επανάσταση και την αμέσως επόμενη περίοδο (μέχρι το 1844 ή ακόμα και μέχρι το 1862), μελετούμε τη διαδικασία γέννησης και ενηλικίωσης του έθνους μας.
Δεν θέλω οι αναγνώστες να αισθάνονται ότι παρακολουθούν μια μακρινή ιστορία από την απόσταση των 200 ετών, αλλά ότι τη ζουν.
Ποια είναι η γνώμη σας για τους εορτασμούς της επετείου των 200 ετών από την ελληνική Πολιτεία;
Δυστυχώς δεν είχαμε την ευκαιρία να γιορτάσουμε αυτή την επέτειο όπως της έπρεπε. Η Πολιτεία έκανε ελάχιστα πράγματα, αλλά δεν ξέρω αν μπορούσε να κάνει περισσότερα μέσα στην πανδημία. Αλλά έγιναν πολλά, πάρα πολλά, από επιστημονικούς φορείς. Αφήνουμε μια καλή κληρονομιά στην έρευνα για το 1821. Αυτό για μένα είναι το πιο σημαντικό. Αφήνουμε, όμως, και ένα μεγάλο έλλειμμα στη δημόσια ιστορία. Κάπως βελτιώθηκαν τα πράγματα αλλά μεγάλο μέρος των Ελλήνων, αν όχι η πλειοψηφία, έχει μια σχηματική και συχνά λανθασμένη εικόνα για το 1821. Τα πορίσματα της σύγχρονης ιστοριογραφίας δεν έχουν περάσει ακόμα στο ευρύ κοινό.
Το 2021 γράφτηκαν πάρα πολλά βιβλία για το 1821. Αυτά τα βιβλία θα βοηθήσουν στη μελέτη της Ελληνικής Επανάστασης;
Ναι, αρκετά από αυτά, αλλά περίπου το 1/5 είναι καλής ή υψηλής ποιότητας, προσφέρουν κάτι νέο, κάτι ενδιαφέρον, κάτι πρωτότυπο και μεθοδολογικά δεν είναι προβληματικά. Μιλώ για περίπου 30-40 βιβλία. Δεν είναι λίγα.
Γιατί οι Έλληνες μαθητές των σχολείων μπερδεύουν την επέτειο της Επανάστασης με την 28η Οκτωβρίου;
Αν το μπερδεύουν, σίγουρα δεν φταίνε αυτοί. Υπεύθυνοι είναι οι γονείς και το εκπαιδευτικό σύστημα.
Τι γνωρίζει ο μέσος Έλληνας για την ιστορία της Ελληνικής Επανάστασης του 1821;
Ειδικά για το ζήτημα αυτό προτείνω τις έρευνες του Κέντρου Φιλελεύθερων Μελετών (ΚΕΦίΜ), στις οποίες ήμουν ο ακαδημαϊκός υπεύθυνος (https://kefim.org/pos-vlepoun-oi-ellines-to-1821/). Γνωρίζει αρκετά αλλά λιγότερα από όσα θα όφειλε και συχνά τα γνωρίζει διαστρεβλωμένα ή εντελώς λανθασμένα.
Τι θα απευθύνατε στους αναγνώστες που θα διαβάσουν τη συνέντευξη και θα αγοράσουν το βιβλίο σας;
Ελπίζω να ζήσουν τόσο ζωντανά την Επανάσταση, όσο την έζησα κι εγώ. Και όσο συνεχίζω να τη ζω. Είναι η πιο συναρπαστική ιστορία που θα μπορούσε κανείς να αφηγηθεί. Ελπίζω να την αφηγούμαι όπως της αξίζει.
Ο ενδοξότερος αγώνας
Η Ελληνική Επανάσταση του 1821
Αριστείδης Ν. Χατζής
Εκδόσεις Παπαδόπουλος
648 σελ.
ISBN 978-960-484-700-6
Τιμή €32,99
