Δημήτρης Θάνας: συνέντευξη στη Ράνια Μπουμπουρή
Ο Δημήτρης Θάνας δραστηριοποιείται στον εκδοτικό χώρο ως επιμελητής εκδόσεων από το 1992 και έχει συνεργαστεί με πολλούς εκδοτικούς οίκους, ιδρύματα, μουσεία κ.ά. Από το 1995 συνεργάζεται με τις Εκδόσεις Καστανιώτη· από το 1999 έως το 2017 συνεργάστηκε με την Ωκεανίδα, όπου είχε την ευθύνη –σε επίπεδο επιμέλειας– της σειράς «Έλληνες συγγραφείς». Από το 2010 συνεργάζεται και με τις Εκδόσεις Πατάκη και από το 2018 με τον Κλειδάριθμο. Δίδαξε διόρθωση και επιμέλεια κειμένων από την ίδρυσή του (2006) στο «Εργαστήρι Βιβλίου» του ΕΚΕΒΙ, όπου σχεδίασε και συντόνισε τους κύκλους σπουδών του σεμιναρίου «Διόρθωση-Επιμέλεια κειμένων» μέχρι τον Ιανουάριο του 2013, οπότε το ΕΚΕΒΙ ανέστειλε τη λειτουργία του. Από την άνοιξη του 2013 συντονίζει τα «Εργαστήρια Βιβλίου» στον Ιανό, όπου έχει την ευθύνη του «Εργαστηρίου Διόρθωσης-Επιμέλειας κειμένων». Το 2014 δημιούργησε στον Ιανό το εξ αποστάσεως (e-learning) Εργαστήριο Διόρθωσης κειμένων και το 2018 το εξ αποστάσεως (e-learning) Εργαστήριο Επιμέλειας κειμένων.
Επιμελητής/επιμελήτρια εκδόσεων, διορθωτής/διορθώτρια τυπογραφικών δοκιμίων: θα λέγατε ότι είναι γνωστά τα επαγγέλματα αυτά στο ευρύ κοινό;
Τα επαγγέλματα του διορθωτή και του επιμελητή κειμένων παραμένουν σχεδόν άγνωστα, αν και η ύπαρξή τους είναι συνυφασμένη με τη διαδρομή του βιβλίου τουλάχιστον από την εμφάνιση της τυπογραφίας· μάλιστα, πρώιμες εκδηλώσεις διορθωτικών τάσεων μπορούμε να εντοπίσουμε ήδη από τα χρόνια των Αλεξανδρινών γραμματικών, οι οποίοι εκδίδοντας έργα παλαιότερων συγγραφέων συχνά κατέφευγαν στην ερμηνεία λέξεων ή αποσπασμάτων τους κατά το δοκούν, κατέφευγαν δηλαδή στη «γλωσσών ερμηνεία». Στη σημερινή εκδοτική πραγματικότητα, η ύπαρξη του διορθωτή και του επιμελητή κειμένων –τόσο στον χώρο του βιβλίου, όσο και σε κάθε έντυπο γενικότερα ή σε ηλεκτρονικό μέσο– σχεδόν θεωρείται αυτονόητη. Ωστόσο, τα συγκεκριμένα επαγγέλματα, μάλλον παραγνωρισμένα και στις παρυφές της εκδοτικής παραγωγής, πολλές φορές ασκούνται από κάθε παρατυχόντα χωρίς συγκεκριμένα γνωστικά εφόδια, με όχι πάντοτε ιδιαίτερη επιτυχία. Σημειωτέον ότι είναι από τα ελάχιστα επαγγέλματα στα οποία δεν προσφέρεται καμία κατάρτιση από πουθενά – πλην κάποιων σεμιναρίων, όπου και εκεί συχνά τα πράγματα περιπλέκονται περισσότερο, με αποτέλεσμα τη μη άρτια προετοιμασία μελλοντικών επαγγελματιών.
Σε τι ακριβώς συνίσταται η επιμέλεια ενός κειμένου και ποια η διαφορά από τη διόρθωσή του;
Πολύ σύντομα, θα μπορούσαμε να ορίσουμε τον επιμελητή ως έναν κριτικό «επαγγελματία» αναγνώστη, ο οποίος καλείται να ασχοληθεί (με επιστημονικούς όρους και δεδομένα) σε βάθος με το όλον ενός κειμένου, με τα ζητήματα που θέτει ένα κείμενο ως προς το περιεχόμενο, τη δομή, το ύφος, τη γλώσσα κ.ά., ώστε το τελικό αποτέλεσμα να είναι το πλέον άρτιο και να συνάδει με την προθετικότητα του συγγραφέα. Αντίστοιχα, ως διορθωτή θα ορίζαμε εκείνον τον επαγγελματία ο οποίος ασχολείται με το «τεχνικό» μέρος ενός κειμένου (ορθογραφία, τονισμό, στίξη, σύνταξη, πραγματολογικά και εκφραστικά λάθη, γλωσσικά σφάλματα κλπ.), με ζητήματα περισσότερο κανονιστικά, τα οποία επιβάλλουν την ανάδειξη και προσέγγιση γνωστικών πεδίων που δεν σχετίζονται μόνο με τη γραμματική και το συντακτικό, αλλά αφορούν εξίσου τα ειδικά προβλήματα που καλείται να επιλύσει ο διορθωτής. Στην πορεία, αυτά τα δύο διακριτά επαγγέλματα, τα οποία έχουν διαφορετική τεχνογνωσία και προϋποθέτουν διαφορετική σκευή και, φυσικά, κατάρτιση, γνώση και εμπειρία, συντίθενται σε ένα: Κατά κανόνα, επιμελητής και διορθωτής είναι ένα και το αυτό πρόσωπο, ο ίδιος επαγγελματίας, καθόσον όταν επιμελείσαι ένα κείμενο, ταυτοχρόνως το διορθώνεις.
Κάθε κείμενο, όποιου είδους και όποιας μορφής, όποιου συγγραφέα –επιφανούς ή πρωτοεμφανιζόμενου, «ποιοτικού» ή «εμπορικού»–, είναι ένα έργο τέχνης.
Τι έχετε σπουδάσει και πώς στραφήκατε στην επιμέλεια-διόρθωση;
Στη νεότητά μου ασχολήθηκα με το βιομηχανικό σχέδιο, την αρχιτεκτονική και τα εικαστικά. Στη συνέχεια, σκόνταψα στον ογκόλιθο που αποκαλείται βιβλιοφιλία και καταπιάστηκα, πλην των άλλων, με την ιστορία του ελληνικού βιβλίου – ικανή συνθήκη ώστε να αποφασίσω να διακονήσω το βιβλίο από το μετερίζι του επιμελητή εκδόσεων. Κι όλα αυτά σε μιαν εποχή που η επιμέλεια κειμένων ως διαδικασία ήταν εν πολλοίς άγνωστη, συχνά την ασκούσε ο κάθε παρατυχόντας με γνώμονα το motto-διαφήμιση των εκδοτών τον 17ο αιώνα: «Μετατυπούμεν αυτό καλλωπίσαντες, όσο ηδυνήθημεν, το λεκτικόν», όπου κραδαίνοντας τον κόκκινο μαρκαδόρο του διορθωτή-επιμελητή αλάλαζε: «Λάθος, λάθος!» Ίσως από τότε να με είχε συνεγείρει ο ύψιστος σεφερικός στίχος: «Σκαρφαλώνοντας λέξεις όπως μιαν ανεμόσκαλα» – στίχος-απαράβατη αρχή που καθορίζει την τριαντάχρονη ενασχόλησή μου με τα προς έκδοση κείμενα και που αποτελεί τον πυρήνα όσων προσπαθώ να μεταλαμπαδεύσω στους μαθητές μου στο Εργαστήριο Διόρθωσης-Επιμέλειας κειμένων.
Πώς από την επιμέλεια-διόρθωση στραφήκατε στην κατάρτιση νέων επιμελητών-διορθωτών και γιατί; Πόσα χρόνια λειτουργεί το Εργαστήριο Διόρθωσης-Επιμέλειας κειμένων; Πόσοι σπουδαστές έχουν περάσει κατά προσέγγιση από αυτό;
Κατ’ αρχάς, να επεξηγήσω πως στράφηκα και στη διδασκαλία της διόρθωσης/επιμέλειας – και με τούτο εννοώ πως δεν περιόρισα ουδόλως ως επιμελητής αυτά τα χρόνια την επαγγελματική ενασχόλησή μου με τα κείμενα. Από πολύ νωρίς είχα αντιληφθεί την ανυπαρξία επαγγελματιών διορθωτών/επιμελητών στον καθ’ ημάς εκδοτικό χώρο, οπότε το 2006 ανταποκρίθηκα στο κάλεσμα του αλησμόνητου Στρατή Χαβιαρά, στο πάλαι ποτέ ΕΚΕΒΙ, προκειμένου να δημιουργήσουμε ένα Εργαστήριο Διόρθωσης-Επιμέλειας κειμένων όπου να προσφέρεται υψηλή κατάρτιση. Το Εργαστήριο Διόρθωσης-Επιμέλειας εφέτος συμπλήρωσε 15 χρόνια αδιάλειπτης παρουσίας (αφότου έκλεισε το ΕΚΕΒΙ, λειτουργεί υπό τη σκέπη του Ιανού) και μέσω αυτού δίδεται η δυνατότητα στους συμμετέχοντες να αποκτήσουν το θεωρητικό υπόβαθρο και την ανάλογη εμπειρία, προκειμένου να είναι σε θέση να αντεπεξέλθουν στις προκλήσεις των συγκεκριμένων επαγγελμάτων. Κατά προσέγγιση, όλα αυτά τα χρόνια οι συμμετέχοντες στο Εργαστήριο υπερβαίνουν τους 1.100· καταμαρτυρείται, έτσι, και προσεπικυρώνεται η καινοτομία του, όπως και η υψηλή ποιότητα εκπαίδευσης και η άρτια κατάρτιση που προσφέρει σε σχέση με τα τρέχοντα αντίστοιχα σεμινάρια.
Πλέον, σε συνθήκες πανδημίας, πώς διεξάγεται το εργαστήριό σας;
Θα έλεγα πως οι συνθήκες πανδημίας ουδόλως έχουν επηρεάσει το έργο μας – μεταχειρίζομαι αυτή τη λέξη, γιατί για εμάς η λειτουργία του Εργαστηρίου δεν είναι απλώς ένα πάρεργο από το οποίο μπορείς να προσποριστείς χρήματα· είναι κάτι απολύτως ουσιαστικό και περιεκτικό –έργο ζωής–, όπου οφείλουμε πρωτίστως να σεβαστούμε αυτόν που θα συμμετέχει. Για τούτο, μεριμνώντας πρωτίστως για την υγεία των συμμετεχόντων, προσφέρουμε δύο διαφορετικές επιλογές:
α. Τα διά ζώσης τμήματα, όπου λόγω των συνθηκών της πανδημίας τα τμήματα αυτά λειτουργούν με «φυσικό» τρόπο μέσω της πλατφόρμας zoom και η διδασκαλία γίνεται προκαθορισμένες ημέρες και ώρες, ώστε –ακόμη και μέσω της οθόνης– να έχουμε τη μέγιστη δυνατή επαφή διδάσκοντα-συμμετεχόντων και την αλληλεπίδρασή τους, με λίγα λόγια την πλήρη λειτουργία της τάξης έστω και από απόσταση, όπου η ποιότητα της εκπαίδευσης είναι εφάμιλλη (αν όχι υπέρτερη) με αυτήν που θα υπήρχε σε μία κανονική τάξη.
β. Τα τμήματα ασύγχρονης διδασκαλίας (e-learning). Με τη συνδρομή των νέων τεχνολογιών αιχμής σχεδιάσαμε και υλοποιούμε δύο απολύτως καινοτόμα Εργαστήρια, το Εργαστήριο Διόρθωσης κειμένων και το Εργαστήριο Επιμέλειας κειμένων, μοναδικά για τα ελληνικά –τουλάχιστον– δεδομένα. Τα εξ αποστάσεως Εργαστήρια δομήθηκαν με τέτοιο τρόπο ώστε, αν και λειτουργούν από απόσταση, να προσιδιάζουν στα διά ζώσης και να ενσωματώνουν όλα τα πλεονεκτήματα της διά ζώσης παρακολούθησης· λόγου χάρη –πλην όλων των άλλων– περιλαμβάνουν ακόμη και ηχογραφημένα αρχεία, όπου ο διδάσκων επεξηγεί και σχολιάζει θεωρία και ασκήσεις, ώστε να υπάρχει άμεση διεπίδραση και συνέργεια μεταξύ διδασκόντων και εκπαιδευόμενων.
Υπάρχει ζήτηση για επιμελητές-διορθωτές σήμερα; Θεωρείτε ότι είναι ένα επάγγελμα καλοπληρωμένο;
Στη σημερινή πραγματικότητα, η ύπαρξη του διορθωτή και του επιμελητή κειμένων σχετίζεται με την έκδοση και τη δημοσιοποίηση κειμένων (όποιου είδους: λογοτεχνικά, θεωρητικά, δημοσιογραφικά κ.ά. – μεταφρασμένα ή μη, είτε στον εκδοτικό χώρο, είτε και σε κάθε έντυπο γενικότερα ή σε ηλεκτρονικό μέσο· ακόμη, συχνά πλέον οι συγγραφείς αποτείνονται σε επαγγελματία διορθωτή-επιμελητή προτού προβούν σε αυτοέκδοση ή προτού απευθυνθούν σε εκδοτικούς οίκους, προκειμένου το κείμενό τους να είναι άρτιο). Σαφώς και τα δύο αυτά επαγγέλματα παρουσιάζουν αυξημένη ζήτηση, οπότε προκύπτει η ανάγκη ύπαρξης επαγγελματιών με άψογη κατάρτιση, οι οποίοι να μην αντιμετωπίζουν την ενασχόλησή τους με τον χώρο του βιβλίου μόνο ως πηγή συμπληρωματικού εισοδήματος, αλλά να μπορούν να ανταποκριθούν με απόλυτη επάρκεια. Όσον αφορά τις απολαβές, προφανώς επηρεάζονται από τους χαλεπούς καιρούς όπου ζούμε, ωστόσο όταν κάποιος είναι σε θέση να αντεπεξέλθει με υψηλό επαγγελματισμό στα ζητούμενα αυτών των επαγγελμάτων, θα έχει την ευχέρεια και να αμειφθεί αξιοπρεπώς.
Ωστόσο, η ενασχόληση με τη διόρθωση και την επιμέλεια είναι μια άκρως μαγευτική περιπέτεια, μια κατάδυση σε απροσδιόριστα, ανεξερεύνητα βάθη, η οποία μόνο να σε σαγηνεύσει μπορεί.
Ποιες είναι οι απαραίτητες προϋποθέσεις για να γίνει κάποιος καλός στην επιμέλεια-διόρθωση κειμένων;
Κάθε κείμενο, όποιου είδους και όποιας μορφής, όποιου συγγραφέα –επιφανούς ή πρωτοεμφανιζόμενου, «ποιοτικού» ή «εμπορικού»–, είναι ένα έργο τέχνης. Ένας μαγικός, περίκλειστος κήπος, όπου ως διορθωτής/επιμελητής (δηλαδή, ως ο πρώτος –αν και αφανής– αναγνώστης) εισέρχεσαι με δέος και κατάπληξη, ασκεπής και ανυπόδητος, επιχειρώντας να προσεγγίσεις το θαύμα που συνιστά ο γραπτός λόγος. Οφείλεις να διαθέτεις σκευή ενίοτε «φωτεινού παντογνώστη», να συνδυάζεις εντός σου πλείστα γνωστικά πεδία, από την άψογη γνώση της τεχνογνωσίας της διόρθωσης και της επιμέλειας, μέχρι τη σε βάθος γνώση της τυπογραφίας, της αφηγηματολογίας, της θεωρίας της λογοτεχνίας, της κριτικής των κειμένων κλπ. – όλα αυτά, βέβαια, προσαρμοσμένα στα ζητούμενα που θέτουν τα συγκεκριμένα επαγγέλματα. Οφείλεις να έχεις τη διάθεση να υπερβείς αμαρτήματα τα οποία συχνά στοιχειώνουν τον χώρο μας, όπως η λαθοθηρία, η λεξιθηρία, η λεξιλαγνεία, η αναίτια καλλιέπεια, η λείανση των ακμών των κειμένων, ο «κρυπτοσυγγραφισμός», κλπ. Επομένως, η γνώση της μεθοδολογίας, η θεωρητική αλλά και η πρακτική κατάρτιση, η προσοχή, η παρατηρητικότητα, η κειμενική μνήμη και τα συμπαρομαρτούντα είναι εκ των ων ουκ άνευ για έναν επαγγελματία – όλα αυτά, ασφαλώς, συνδυασμένα με το ύψιστο πάθος που πρέπει να διέπει την ενασχόλησή μας με τα κείμενα.
Πόσο εύκολο είναι να εκδοθεί ένα βιβλίο χωρίς κανένα λάθος; Πώς αντιδράτε, όταν πέφτει στα χέρια σας ένα βιβλίο γεμάτο τυπογραφικές αβλεψίες ή προβλήματα που δεν εντόπισε η επιμέλεια;
Το πόσο εύκολο είναι να μην υπάρχουν λάθη σε ένα βιβλίο, το περιγράφει και το παρακάτω δημώδες: «Ούτε ουρανός χωρίς άστρα, ούτε βιβλίον χωρίς λάθια» – αρκεί, φυσικά, τα λάθη να μη συγκρίνονται ως προς το πλήθος των άστρων… Ωστόσο, πάντοτε επιδίωξη ενός επαγγελματία διορθωτή/επιμελητή θα πρέπει να είναι το κανένα λάθος. Βεβαίως, στον χώρο μας εμείς ομνύουμε στον Δαίμονα της Τυπογραφίας (ο οποίος ενίοτε διασαλεύει την τάξη των πραγμάτων) και, ταυτοχρόνως, στον Θεό της Τυπογραφίας (στον οποίο και μόνον ανήκει το τέλειο), ως άλλοθι για την ενδεχόμενη ανεπάρκειά μας. Σύμφωνα με την εξαιρετική ρήση, το 1955, του Γιώργου Ζιούτου (ενός διανοούμενου και περιφανούς εκδότη) «ένα λάθος τυπογραφικό είναι ένα χαστούκι κατά του αναγνώστη», οπότε φανταστείτε την κλοτσοπατινάδα με την οποία ενίοτε βρίσκεται αντιμέτωπος ο δύσμοιρος αναγνώστης. Θλίβομαι βλέποντας τέτοια κακοπαθημένα βιβλία, που στην εποχή μας έχουν πληθύνει, τα οποία γρήγορα θα περάσουν στη λήθη, ενώ θα έπρεπε να τα παραδώσουμε άμεμπτα στην Ιστορία, στην αναγνωστική εμπειρία.
Ποια συμβουλή θα δίνατε σε κάποιον που θέλει να στραφεί επαγγελματικά στην επιμέλεια-διόρθωση;
Αν και δεν μου αρέσει να δίνω συμβουλές, έχω να πω ότι ο χώρος του βιβλίου –από το μετερίζι του διορθωτή/επιμελητή– είναι ένας χώρος δύσκολος, που προϋποθέτει άρτια σκευή, εκπαίδευση, υψηλή κατάρτιση, ασίγαστο πάθος και προς το επάγγελμα αλλά και προς τα κείμενα. Δεν επαρκούν ο εμπειρισμός και ο υποκειμενισμός, ούτε η θεώρηση του εαυτού μας ως θεματοφύλακα της γλώσσας, του «σωστού» και του «λάθους», όπου παρεμβαίνουμε στα κείμενα «καλλωπίζοντας» και ομοιομορφώντας αδιακρίτως. Ωστόσο, η ενασχόληση με τη διόρθωση και την επιμέλεια είναι μια άκρως μαγευτική περιπέτεια, μια κατάδυση σε απροσδιόριστα, ανεξερεύνητα βάθη, η οποία μόνο να σε σαγηνεύσει μπορεί.
Για περισσότερες λεπτομέρειες σχετικά με τη διάρθρωση του προγράμματος σπουδών του Εργαστηρίου Διόρθωσης-Επιμέλειας κειμένων, οι ενδιαφερόμενες/οι μπορούν να επισκεφτούν το site του Ιανού (www.ianos.gr) ή να επικοινωνήσουν με τον κ. Σταμάτη Νικηταρά στο τηλέφωνο: 210.3217929.
