Νίκος Φαρούπος: συνέντευξη στον Ελπιδοφόρο Ιντζέμπελη
Ο Νίκος Φαρούπος γεννήθηκε στην Αθήνα. Σπούδασε κοινωνική ψυχολογία και σκηνοθεσία κινηματογράφου. Αρχικά εργάστηκε ως βοηθός σκηνοθέτη στη διαφήμιση και σε ταινίες μεγάλου μήκους. Από το 1989 ασχολείται επαγγελματικά με το σενάριο και έχει συνεργαστεί σε αρκετές τηλεοπτικές σειρές. Παράλληλα, έγραψε και σκηνοθέτησε δύο μικρού μήκους ταινίες, ενώ από το 1992 μέχρι σήμερα έχει εκδώσει μυθιστορήματα, διηγήματα και μελέτες. Η κυκλοφορία του τελευταίου μυθιστορήματός του, Εφιάλτης: η απολογία (Εκδόσεις Κέδρος) στάθηκε η αφορμή για τη συζήτησή μας.
Πώς ξεκίνησε η ιδέα της συγγραφής του μυθιστορήματος Εφιάλτης: η απολογία;
Διαβάζοντας βιβλία για τη μάχη των Θερμοπυλών, γιατί έγραφα την εποχή εκείνη ένα αστυνομικό-ιστορικό μυθιστόρημα, έπεφτα διαρκώς πάνω σε αντιφατικές πληροφορίες για την προδοσία του Εφιάλτη, με αποτέλεσμα σιγά σιγά να διακρίνω όλο και πιο καθαρά τις υπερβολές και τις ανακολουθίες των ιστορικών της εποχής και να κατανοήσω γιατί είχαν υποστεί τόσο δυσμενείς κριτικές από τους συγχρόνους τους, αλλά και τους νεότερους ιστορικούς. Όταν έπεσε στα χέρια μου το σύγγραμμα Περί της Ηροδότου κακοηθείας, του Πλούταρχου, μου δημιουργήθηκαν ακόμα περισσότερες απορίες και άρχισα να ερευνώ πιο συστηματικά τα αίτια την απρόσμενης, όπως αποδεικνύεται, ήττας των Θερμοπυλών, παρά τον εξωραϊσμό της από την επίσημη Ιστορία και την απλοποίηση του τύπου «εκείνοι ήταν πάρα πολλοί, εμείς ελάχιστοι και μάλιστα προδοθήκαμε». Βάλθηκα, λοιπόν, να ξεψαχνίζω όσες λεπτομέρειες ήταν δυνατόν να βρω για τη μάχη των Θερμών Πυλών, και συνάμα περισσότερες πληροφορίες για τον Εφιάλτη και την περίφημη προδοσία του.
Αλήθεια, τι σημαίνει στην αρχαία γλώσσα το όνομα Εφιάλτης;
Προέρχεται από τις λέξεις επί + άλτης (εκ του άλλομαι), αλλόμενος = κάποιος που πηδά με ορμή πάνω σε κάτι. Εφάλλομαι = πηδώ ορμητικά. Άρα ο Εφιάλτης είναι ο ορμητικός, ο ζωηρός. Σύμφωνα με άλλη εκδοχή, το ρήμα «εφάλλομαι» σημαίνει «πατάω σταφύλια» και καταδεικνύει την ασχολία των κατοίκων αρκετών βοιωτικών πόλεων.
Ποια άλλα ιστορικά πρόσωπα έφεραν το όνομα αυτό;
Εφιάλτη έλεγαν και τον γιο του Σοφωνίδου και ηγέτη του δημοκρατικού κόμματος, πριν από τον Περικλή. Εκείνος πέρασε, το 461 π.Χ., ψήφισμα στην Εκκλησία του Δήμου αφαιρώντας πολλές εξουσίες από τον Άρειο Πάγο, απομεινάρι του παλαιού αριστοκρατικού πολιτεύματος, οι οποίες περιήλθαν στα λαϊκά όργανα ξεκινώντας τη «ριζοσπαστικότερη δημοκρατία» της εποχής του Περικλή. Ο Εφιάλτης δολοφονήθηκε από ολιγαρχικούς. Δυστυχώς, ο σπουδαίος αυτός άνδρας και μέντορας του Περικλή έχει σχεδόν εξοριστεί από τη συλλογική μνήμη, λόγω της συνωνυμίας του με τον Εφιάλτη του Ευρυδήμου ο οποίος, σύμφωνα με τον Ηρόδοτο, οδήγησε τους Πέρσες στα μετόπισθεν του Λεωνίδα στις Θερμές Πύλες.
Η περίπτωση του Εφιάλτη είναι ιδιαίτερη. Γνωρίζουμε το όνομά του από την αφήγηση του Ηρόδοτου. Υπάρχει καμία άλλη αναφορά ιστορικού για το πρόσωπό του;
Οι άλλοι ιστορικοί, αν κι έχουν μελετήσει φυσικά τον Ηρόδοτο, όπως ο Διόδωρος ο Σικελιώτης, δεν αναφέρουν το όνομα του Εφιάλτη αλλά μιλούν αόριστα για κάποιον «Τραχίνιο» προδότη ή «Τραχίνιους» προδότες. Με μια σημαντική εξαίρεση: τον ιστορικό και γιατρό Κτησία τον Κνίδιο, που έζησε στην περσική αυλή κι έγραψε σε 23 τόμους την ιστορία της Ασσυρίας και της Περσίας, τα Περσικά. Ο Κτησίας, που βεβαίως είχε πρόσβαση στα περσικά αρχεία, αναφέρει ως προδότες τους Τραχίνιους άρχοντες Καλλία και Τιμαφέρνη, και τον Θώρακα τον Θεσσαλό.
Γιατί ο Εφιάλτης κατηγορήθηκε ως ο μοναδικός προδότης;
Εκείνες τις μέρες, πολλοί Έλληνες τριγύριζαν γύρω από τη σκηνή του Ξέρξη. Άλλοι ήταν σύμμαχοί του, μηδίζοντες, κι άλλοι συμμετείχαν σε αντιπροσωπείες από τα γύρω χωριά και ζητούσαν από τους Πέρσες να μη φέρονται άσχημα οι στρατιώτες στους ντόπιους και να μην καταστρέφουν το βιος τους. Ένας απ’ αυτούς τους αντιπροσώπους θα ήταν και ο Εφιάλτης.
Ως γνωστόν, ανέκαθεν οι λαοί συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ένα εξιλαστήριο θύμα, ώστε να γλιτώσουν οι πολλοί –και συνήθως σημαντικοί– ένοχοι. Το βλέπουμε συχνά και σήμερα.
Από τη στιγμή που ονομάστηκε «προδότης» αρχίζει η προσωπική του δίωξη. Ποια μέτρα πήρε η Πολιτεία για να τον καταδιώξει;
Τον επικήρυξε η Αμφικτιονία αλλά και οι Σπαρτιάτες, που επιβράβευσαν μετά τον θάνατό του και τον δολοφόνο του, τον Αθηνάδη (αν και ο Ηρόδοτος γράφει ότι τον σκότωσε για λόγους άσχετους με την προδοσία, αλλά δεν μας λέει για ποιους). Ο Ηρόδοτος δείχνει να έχει εμπιστοσύνη στις αποφάσεις της Αμφικτιονίας, την οποία αποτελούσαν οι πυλαγόρες ή αγορατροί και οι ιερομνήμονες. Τα μέλη αυτά εκλέγονταν κάθε έτος και ήταν επιφορτισμένα με την προάσπιση των συμφερόντων των πόλεών τους. Οπότε μπορούμε, στη συγκεκριμένη περίπτωση, να αμφιβάλουμε για την αντικειμενικότητα της καταδίκης του Εφιάλτη.
Στο μυθιστόρημα βάζετε τον ήρωα να αφηγείται την ζωή του και να επικαλείται την αθωότητά του. Γιατί το κάνει αυτό ο Εφιάλτης;
Γιατί γνωρίζει τα ομηρικά έπη, όπως όλοι οι Έλληνες της εποχής, και υποψιάζεται –και ορθά– ότι η δύναμη των ποιητών και των λογογράφων-ιστορικών είναι τόσο ισχυρή, ώστε το όνομά του θα μείνει για πάντα στη συλλογική μνήμη συμβολίζοντας την προδοσία. Όπερ και εγένετο.
Πολλοί λένε ότι η κοινωνία χρειάζεται πάντοτε πρόσωπα όπως ο Εφιάλτης για να παίξουν τον ρόλο του καθάρματος, δηλαδή να καθάρουν, να εξαγνίσουν το αμάρτημα της φυγομαχίας. Εσάς ποια είναι η γνώμη σας;
Το πιθανότερο είναι ότι ο Εφιάλτης έπαιξε τον ρόλο του «καθάρματος» σε μία δίκη εκ των προτέρων χαμένη. Χρησιμοποιήθηκε δηλαδή για να καθάρει μια απρόσμενη ήττα που προκλήθηκε από στρατηγικά λάθη, αλλά και τη φυγομαχία ουκ ολίγων ελληνικών πόλεων. Είναι φυσικό επομένως η Αμφικτιονία, σε μια εποχή που ήταν απαραίτητη η ομόνοια μεταξύ των Ελλήνων, να μην αποδώσει τις ευθύνες της ήττας σε πολλούς και σημαντικούς υπεύθυνους και σε ολόκληρες πόλεις-κράτη, με συνέπεια να προκαλέσει νέα πάθη, μίση και διχασμούς. Αποφάσισαν λοιπόν να ρίξουν το κύριο βάρος της ήττας στην προδοσία και να την προσωποποιήσουν, βρίσκοντας ένα εύκολο θύμα. Είναι όμως πασιφανές για έναν αμερόληπτο μελετητή ότι ακόμα και να υπήρξε προδοσία από κάποιον «οδηγό» ή «οδηγούς μονοπατιών», δεν ευθύνεται αυτή για την ήττα στις Θερμοπύλες. Οι ευθύνες είναι πολλές και πολλών. Ως γνωστόν, ανέκαθεν οι λαοί συνήθιζαν να χρησιμοποιούν ένα εξιλαστήριο θύμα, ώστε να γλιτώσουν οι πολλοί –και συνήθως σημαντικοί– ένοχοι. Το βλέπουμε συχνά και σήμερα. Δεν είναι βέβαιο, λοιπόν, ότι κάποιος Εφιάλτης πρόδωσε και δεν είναι βέβαιο ότι η ήττα στις Θερμοπύλες οφείλεται στην προδοσία ενός Εφιάλτη ή άλλων που αναφέρονται ως πιθανοί προδότες. Επίσης, αν ο Εφιάλτης ήταν ο προδότης, θα μπορούσε να βρει καταφύγιο στην αυλή του Μεγάλου Βασιλιά, όπως βρήκαν κατά καιρούς θερμή φιλοξενία πολλοί Έλληνες βασιλείς, αριστοκράτες, προδότες και μη. Απεναντίας, αν και επικηρυγμένος, επέστρεψε ύστερα από χρόνια στην πόλη του με αποτέλεσμα να βρει τον θάνατο, αλλά για λόγους άσχετους με την προδοσία, όπως γνωρίζουμε.
Στην καθημερινή μας ζωή, χρησιμοποιούμε το όνομα Εφιάλτης. Ποια η σχέση του με τις παραστάσεις που βλέπουμε σε ένα άσχημο όνειρο;
Όπως αναφέρεται στην Αθηναίων πολιτεία του Αριστοτέλη, ο Εφιάλτης ο Σοφωνίδου ο Αθηναίος, ηγέτης της πολιτικής παράταξης των δημοκρατικών, έκανε πολλές μεταρρυθμίσεις, ενώ ξεκίνησε δικαστικές διώξεις εναντίον του τελευταίου προπύργιου των αριστοκρατών, των μελών του σώματος του Αρείου Πάγου, επικρίνοντας τη διαφθορά τους. Πέτυχε έτσι τη μείωση του γοήτρου του θεσμού στην αθηναϊκή κοινωνία, με αποτέλεσμα οι άρχοντες και τα μέλη του Αρείου Πάγου να τον βλέπουν ως κακό όνειρο στον ύπνο τους. Στο δικό του όνομα λοιπόν οφείλεται ότι η λέξη «εφιάλτης» σημαίνει σήμερα το «κακό όνειρο», και όχι στο όνομα του Εφιάλτη του Ευρυδήμου, των Θερμών Πυλών.
Μου κινούν το ενδιαφέρον οι παρεξηγημένες ιστορικές προσωπικότητες ή τα ιστορικά γεγονότα που, αν και υπήρξαν σημαντικά, οι συγκυρίες δεν έριξαν πάνω τους την πένα ενός μελετητή, με συνέπεια να λησμονηθούν και να περάσουν στα αζήτητα, μέχρι να ενδιαφερθεί κάποιος να τα φωτίσει ξανά όπως τους αξίζει.
Ποια η σημασία του ονόματος Εφιάλτης στην πολιτική της Ελλάδας;
Δυστυχώς, έχει επικρατήσει να μην αναλύουμε σε βάθος και να βάζουμε σε δεύτερη μοίρα τις –συνήθως– πολλές παραμέτρους και τις συλλογικές ευθύνες μιας σοβαρής ήττας, πολιτικής ή στρατιωτικής. Προτιμούμε να τις αποδίδουμε, έτσι εύκολα και απλά, σε διάφορους «Εφιάλτες». Με αυτόν τον τρόπο ελαχιστοποιούμε τις δικές μας ατομικές ευθύνες, ενώ γλιτώνουν πολλοί ανευθυνοϋπεύθυνοι. Αυτό φαίνεται να βολεύει το συλλογικό υποσυνείδητο ενώ, περιορίζοντας στο ελάχιστο τους ενόχους, αποφεύγεται, εδώ που τα λέμε, και η διατάραξη της κοινωνικής γαλήνης.
Οι περιγραφές που κάνετε για τη μάχη των Θερμοπυλών αλλά και για τους Ολυμπιακούς Αγώνες φανερώνουν την αγάπη σας για την Ιστορία. Τι είναι αυτό που σας κάνει να αγαπάτε την Ιστορία και να γράφετε ιστορικά μυθιστορήματα;
Μου κινούν το ενδιαφέρον οι παρεξηγημένες ιστορικές προσωπικότητες ή τα ιστορικά γεγονότα που, αν και υπήρξαν σημαντικά, οι συγκυρίες δεν έριξαν πάνω τους την πένα ενός μελετητή, με συνέπεια να λησμονηθούν και να περάσουν στα αζήτητα, μέχρι να ενδιαφερθεί κάποιος να τα φωτίσει ξανά όπως τους αξίζει.
Γράφετε σενάρια και έχετε σπουδάσει σκηνοθεσία. Κατά πόσο βοηθούν αυτά στη συγγραφή ενός μυθιστορήματος;
Το σενάριο ανήκει κυρίως στον σεναριογράφο και αυτό που πρέπει να προσέξει είναι οι χαρακτήρες, οι διάλογοι και η εξέλιξη της ιστορίας. Η εικόνα, το κάδρο, ο ρυθμός, η υποκριτική, η αισθητική, η ηχητική μπάντα κ.ά. είναι ευθύνη του σκηνοθέτη και των άλλων βασικών συντελεστών. Η εμπειρία μου στο σενάριο με έχει βοηθήσει, θέλω να ελπίζω, ώστε να εμπλουτίζω την αφήγησή μου με ενδιαφέρουσες περιγραφές.
Διαβάζετε ιστορικά μυθιστορήματα ή γενικότερα ιστορικά βιβλία; Ποια βιβλία που διαβάσατε τελευταία σάς έκαναν εντύπωση;
Διαβάζω, ναι. Προσφάτως μου έκανε μεγάλη εντύπωση το βιβλίο Αύγουστος του Τζον Γουίλιαμς από τις Εκδόσεις Gutenberg – ένα συγκλονιστικό ανάγνωσμα ενός μεγάλου συγγραφέα. Εξαιρετικό είναι και το αντιπολεμικό διαμάντι Σλουμπ του Χανς Χέρμπερτ Γκριμ από τις Εκδόσεις Κέδρος.
Διαβάζουν οι Έλληνες ιστορικά βιβλία;
Η παραγωγή από ενδιαφέροντα ιστορικά βιβλία, ελληνικά και ξένα, δείχνει πως μάλλον διαβάζουν. Δεν γνωρίζω βεβαίως τα τιράζ, αλλά θα πρέπει να είναι ικανοποιητικά, αφού υπάρχουν αρκετοί τίτλοι στα βιβλιοπωλεία.
Εφιάλτης: η απολογία
Νίκος Φαρούπος
Κέδρος
240 σελ.
ISBN 978-960-04-4884-9
Τιμή €12,50
