Hans Fallada: «Λύκος ανάμεσα σε λύκους (δύο τόμοι)»

Τον Χανς Φάλαντα (ψευδώνυμο του Rudolf Wilhelm Friedrich Ditzen) τον γνωρίσαμε στην Ελλάδα μόλις το 2012 με το κορυφαίο έργο του Μόνος στο Βερολίνο (εκδ. Πόλις), που εκδόθηκε μόλις λίγες εβδομάδες αφότου πέθανε (1947), σε ηλικία πενήντα τριών ετών. Ακολούθησε Ο πότης (εκδ. Κίχλη, 2013), ένα μυθιστόρημα που ανακαλύφθηκε μετά τον θάνατο του συγγραφέα, σχεδόν αυτοβιογραφικό. Έκτοτε ο Φάλαντα αγαπήθηκε από το ελληνικό κοινό, και πώς άλλως, αφού με τον τρόπο γραφής του –εκείνον που υπακούει στις αρχές της Νέας Αντικειμενικότητας–, όλο ζωντάνια, ρεαλισμό και εστίαση στη λεπτομέρεια, μας παίρνει απ’ το χέρι και καταφέρνει να μας αναπαραστήσει την εποχή που έζησε, έτσι όπως ακριβώς ήταν. Ακολούθησε το έργο Και τώρα, ανθρωπάκο; από τις Εκδόσεις Gutenberg και Μίνωας, μέχρι να φτάσουμε στον Λύκο ανάμεσα σε λύκους, σε μια επιμελημένη έκδοση από τον εκδοτικό οίκο Gutenberg και πάλι, με εισαγωγή και μετάφραση εξαιρετική της Ιωάννας Αβραμίδου. Δικαίως χαρακτηρίστηκε μεταφραστικός άθλος, όχι μόνο εξαιτίας των χιλίων πεντακοσίων σελίδων του στην ελληνική έκδοση, σε δύο τόμους, αλλά και εξαιτίας της γλώσσας που χρησιμοποιεί ο Φάλαντα σε αυτό, με διάφορες ντοπιολαλιές της γερμανικής γλώσσας.

Το έργο Λύκος ανάμεσα σε λύκους αποτελεί το δέκατο βιβλίο του συγγραφέα, εκδοθέν το 1938, επί ναζιστικού καθεστώτος, και αναφέρεται στο καλοκαίρι και το φθινόπωρο του 1923, ήτοι: Δημοκρατία Βαϊμάρης, οικονομική κρίση, πληθωρισμός, έκπτωση των αξιών, ανέχεια κ.λπ. Έχει προηγηθεί το Και τώρα, ανθρωπάκο; το 1932, βιβλίο που χάρισε την καταξίωση στον συγγραφέα, σε παγκόσμιο επίπεδο, με ό,τι συνεπάγεται αυτό. Ας σημειώσουμε εδώ πως ο Φάλαντα ζούσε από τα βιβλία του, από ένα σημείο και μετά, γεγονός που τον έκανε να γράφει ακατάπαυστα. Το παράξενο με το βιβλίο Λύκος ανάμεσα σε λύκους είναι ότι κυκλοφόρησε χωρίς λογοκρισία από το ναζιστικό καθεστώς – πιθανώς επειδή αναφέρεται, κατά την κρίση τους, σε μια εποχή παρακμής της Γερμανίας, που πλέον είχε αλλάξει με την άνοδο των Ναζί στην εξουσία. Όπως και να ’χει, αποτέλεσε ένα ακόμα στοιχείο, μαζί με το Iron Gustav, προκειμένου να προσέξει, ακόμα πιο πολύ, το καθεστώς τον συγγραφέα και ύστερα από κάποια χρόνια, εν μέσω πολέμου, ο Γκαίμπελς να του αναθέσει απευθείας τη συγγραφή ενός μυθιστορήματος μάλλον προπαγανδιστικού, που ο Φάλαντα δεν ολοκλήρωσε ποτέ, αφού η Γερμανία έχασε τον πόλεμο ενώ εκείνος εσκεμμένα χρονοτριβούσε την ολοκλήρωση της συγγραφής, κλεισμένος σε άσυλο.

Διαβάζοντας αντιστρόφως ανάλογα τα συμπεράσματα από το έργο αυτό, καταλαβαίνουμε και με ενάργεια ίσως τα πραγματικά αίτια ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία.

Είναι άξιο προσοχής το ότι ο Φάλαντα δεν εγκατέλειψε τη Γερμανία μετά την άνοδο των Ναζί στην εξουσία, όπως είχαν κάνει τόσοι και τόσοι, καταξιωμένοι και μη, Γερμανοί συγγραφείς, κατηγορώντας τον στη συνέχεια για σύμπραξη με το καθεστώς, γεγονός που πόρρω απέχει απ’ την πραγματικότητα. Τσακισμένη προσωπικότητα ο ίδιος από το αλκοόλ και τα ναρκωτικά, επιθυμούσε μάλλον την αποστασιοποίηση από ακρότητες και συγκρούσεις, έχοντας να παλέψει με τους δικούς του δαίμονες και δυσκολίες.

Καίτοι το συγκεκριμένο βιβλίο θεωρείται το magnum opus του Φάλαντα, δεν περιλαμβάνεται στα κορυφαία έργα του από την κριτική στο εξωτερικό. Την πρωτοκαθεδρία έχουν το Μόνος στο Βερολίνο και το Και τώρα, ανθρωπάκο; – και όχι άδικα. Αντίθετα, σχεδόν σύμπασα η καθ’ ημάς κριτική αναβιβάζει το Λύκος ανάμεσα σε λύκους σε δυσθεώρητα ύψη. Και όχι αδίκως, θα μπορούσα να πούμε και πάλι. Γιατί και πώς μπορεί να συμβαίνει όμως κάτι τέτοιο;

Το Λύκος ανάμεσα σε λύκους αποτελεί μια τοιχογραφία της εποχής που περιγράφει ο Φάλαντα, ήτοι της χρονικής περιόδου που αναφέραμε παραπάνω. Παρακολουθώντας στενά τους τρεις κεντρικούς ήρωές του, απόστρατους ηττημένους του Α’ Παγκοσμίου Πολέμου, τον έφεδρο νεαρό αξιωματικό Βόλφγκανγκ Πάγκελ, τον ίλαρχο Γιόχιμ φον Πράκβιτς και τον υπολοχαγό φον Στούντμαν, στον α’ τόμο εντός Βερολίνου να προσπαθούν να επιβιώσουν ο καθένας με τον τρόπο του, και στον β’ να συνθλίβονται στη γερμανική εξοχή, πλαισιωμένους από σωρεία δευτερευόντων χαρακτήρων, καταλυτικών για την εξέλιξη της ζωής τους, απολαμβάνουμε μια γερή δόση μεσοπολεμικής Γερμανίας. Τόσο δυνατή, όμως, και ικανή να ταράξει τον αναγνώστη εντός του, όπως συνταράζονται και οι πρωταγωνιστές του. Η ικανότητα αυτού του έργου να μην το βαρεθείς, να μη θες να τελειώσει και τελικά να μην μπορείς να το αποχωριστείς, καταδεικνύει και τη συγγραφική δεινότητα του Φάλαντα, που καταφέρνει να κρατά το ενδιαφέρον αμείωτο παρά τις 1.500 σελίδες του. Κι αν ο Βολφ Πάγκελ είναι ο μόνος που φαινομενικά διασώζεται στο τέλος και αποτελεί τον χαρακτήρα που ο Φάλαντα χάρισε πολλά στοιχεία του εαυτού του, ενώ στην πραγματικότητα διασώζεται ουδείς, μέσα από αυτή την ιστορία και σε συνδυασμό με τον έτερο άξονα του βιβλίου, το αποτυχημένο πραξικόπημα κατά της δημοκρατίας της Βαϊμάρης που διεξάγεται στην εξοχή του Νόιλοε, ο συγγραφέας καταφέρνει να επιδαψιλεύσει τις καταγωγικές ανθρωπολογικές βάσεις της γερμανικής κουλτούρας και νοοτροπίας.

Οι άνθρωποι δεν αλλάζουν. Οι συνθήκες, ακόμα κι αν αλλάξουν, οι άνθρωποι που τις βιώνουν πολύ δύσκολα καταφέρνουν να προσαρμοστούν. Στην ουσία δεν προσπαθούν, ακόμα κι αν θεωρούν πως κάνουν τα αδύνατα δυνατά προς τούτο. Στην πραγματικότητα και στην καλύτερη περίπτωση να επιτύχουν μια πρόσκαιρη προσαρμογή, που το πιθανότερο είναι να τους οδηγήσει στην ολοκληρωτική καταστροφή, ύστερα από την προσωρινή ανακούφιση που ένιωσαν. Κάπως έτσι προσπάθησε να επιβιώσει κι ο γερμανικός λαός την εποχή της δημοκρατίας της Βαϊμάρης. Με τα δεδομένα που τόσο γλαφυρά βλέπουμε στο βιβλίο του Φάλαντα. Το αποτέλεσμα, πασίγνωστο. Ναζί, Χίτλερ, ολοκληρωτική καταστροφή, αλλά και ανοικοδόμηση υστερότερα, μέχρι την ολική επαναφορά χώρας και λαού.

ha fallada Διαβάζοντας αντιστρόφως ανάλογα τα συμπεράσματα από το έργο αυτό, καταλαβαίνουμε και με ενάργεια ίσως τα πραγματικά αίτια ανόδου του Χίτλερ στην εξουσία. Και γι’ αυτό δεν φταίει ούτε η δημοκρατία της Βαϊμάρης ούτε η τόσο ταπεινωτική ήττα του γερμανικού έθνους κατά τον Α’ Παγκόσμιο Πόλεμο.