Hermann Hesse: «Η επιστροφή»

Ο Hermann Hesse γεννήθηκε το 1877 σε μια μικρή πόλη του Μέλανα Δρυμού, το Καλβ της Βιρτεμβέργης. Το 1899, βιβλιοπώλης όντας, εκδίδει την ποιητική συλλογή Τα ρομαντικά τραγούδια και τη συλλογή πεζών Μια ώρα μετά τα μεσάνυχτα. Το 1904 κυκλοφόρησε το πρώτο του μυθιστόρημα, Πίτερ Κάμεντσιντ, και ακολούθησαν πολλά άλλα έργα του, που τον καθιέρωσαν ως έναν από τους πιο δημοφιλείς συγγραφείς του 20ού αιώνα. Το 1946 βραβεύτηκε με το Βραβείο Γκαίτε και το Νόμπελ Λογοτεχνίας. Πέθανε το 1962, σε ηλικία ογδόντα πέντε ετών.

Η επιστροφή (Die Heimkehr) δημοσιεύτηκε πρώτη φορά το 1909 στο περιοδικό Die Neue Rundschau και το 1912 κυκλοφόρησε σε βιβλίο, στη συλλογή Umwege.To 2001, στη γερμανική έκδοση των Απάντων του Hermann Hesse, σε επιμέλεια του Volker Michels, συμπεριελήφθη στον έβδομο τόμο. Βασισμένες σε αυτό το γερμανικό κείμενο οι Εκδόσεις Κριτική, τον Μάρτιο του 2019 –εκατόν δέκα χρόνια από την πρώτη του δημοσίευση– το εκδίδουν στην ελληνική γλώσσα, σε μετάφραση Απόστολου Στραγαλινού.

Στην Επιστροφή, ο Αύγουστος Σλότερμπεκ, μοναχογιός βυρσοδέψη, μη μπορώντας να ακολουθήσει το επάγγελμα του πατέρα του, λόγω της τότε ασθενικής του φύσης, έγινε έμπορος. Η σωματική του διάπλαση με τον καιρό έγινε στιβαρή, όπως και η θέλησή του. Και ακολουθώντας την παράδοση της πόλης όπου ζούσε, της Γκερμπερζάου, αποφασίζει και αυτός να περιπλανηθεί σε άλλες πόλεις, σε άλλα κράτη, να διαμορφώσει γνώμη για τον κόσμο που δεν ήξερε, πριν επιστρέψει και γίνει κι αυτός ένα κομμάτι στην τοιχογραφία της κοινωνίας τους. Όσοι έφευγαν για την περιπλάνηση αυτήν, όλοι ύστερα από λίγο επέστρεφαν, εκτός σπανίων περιπτώσεων. Αυτούς που επέστρεφαν ύστερα από χρόνια, ενώ είχαν την αίγλη μιας διασημότητας, η κοινωνία δεν τους αφομοίωνε και συχνά βρίσκονταν στα στόματα όλων, χωρίς ωστόσο να τυγχάνουν κοινωνικής αναγνώρισης και αποδοχής.

Μία από αυτές τις σπάνιες περιπτώσεις αποδείχθηκε πως ήταν και ο Αύγουστος Σλότερμπεκ. Σαν έμπορος έφυγε από την πατρίδα του, πήγε στην Αγγλία και μετά στο Σικάγο. Μεγαλούργησε στην Αμερική. Κι οι συγχωριανοί του, όταν τον συναντούσαν στους δρόμους του Σικάγο, διέδιδαν πως έγινε πλούσιος, ατρόμητος, αλαζόνας και Αμερικανάκι. Ύστερα από χρόνια, ο Αύγουστος Σλότερμπεκ επέστρεψε στο Γκερμπερζάου. Δεν τον αναγνώρισε κανείς.

Ο Hermann Hesse από τις δύο πρώτες σελίδες δίνει όχι μόνο το τοπικό σκηνικό εντός του οποίου θα εξελιχθούν όλα, δίνει επίσης και τα στοιχεία τα οποία χαρακτηρίζουν μια κοινωνία κλειστή, επιθετική, ρατσιστική, φοβική, αδιάκριτη, που φορτώνει ετικέτες κατηγοριοποιώντας τους πάντες και είναι εχθρική σε ό,τι φαντάζει τολμηρό και διαφορετικό από αυτήν. Ταυτόχρονα, η ίδια κοινωνία φέροντας τη μάσκα της ευπρέπειας και των καλών τρόπων –δεν ξεφεύγει απ’ αυτούς– σιωπηρά και υποκριτικά ξέρει τα πάντα. Έχει το μάτι της στραμμένο προς όλους, ακόμη και σε αυτούς που είναι όμοιοί της.

Η γραφή του Hermann Hesse κυλά σαν κρυστάλλινο νερό, το οποίο δεν αφήνει ασάφειες και κενά. Απλώνεται σαν ένα ψηφιδωτό, που δεν έχει κανένα κομμάτι παράταιρο ή περιττό.

Τι κάνει έναν συγγραφέα νομπελίστα; Η δομή του κειμένου του; Η διαύγεια της γραφής; Η πλοκή που αναπτύσσεται σελίδα τη σελίδα; Η ζωντάνια της γραφής με την αίσθηση που εισπράττει και ο αναγνώστης, με αποτέλεσμα να κυκλοφορεί και αυτός με μάσκα ανάμεσα στα άλλα πρόσωπα και να μην τον αναγνωρίζει κανείς, όπως δεν αναγνωρίζει και τον Αύγουστο Σλότερμπεκ;

Έτσι στήνει την αρχή του βιβλίου ο Hermann Hesse. Και προχωρώντας, επαναπατρίζει τον ήρωά του. Τον φέρνει πίσω, μετά που πλούτισε, έχασε τη γυναίκα του, έζησε χαρές και δυσκολίες, τον εγκαθιστά σ’ ένα ξενοδοχείο και τον αφήνει να περιδιαβαίνει τους δρόμους της πόλης όπου μεγάλωσε. Όλα είχαν αλλάξει. Οι δρόμοι, τα κτίρια. Η όψη των κατοίκων από τον χρόνο που πέρασε. Οι συνήθειες και τα κοινωνικά στερεότυπα, όμως, τα ίδια. Ακόμη και τα κουτάκια, στα οποία ήθελαν με σαρκοβόρα κακεντρέχεια να κατατάσσουν τους πάντες γύρω τους, ήταν ίδια.

Και αυτός, σαν ένας άλλος Ιωνάθαν είχε επιστρέψει έχοντας τολμήσει να πετάξει μακριά από το σμήνος που τον γέννησε, να νιώσει τον αέρα της ελευθερίας στο πρόσωπό του, να γνωρίσει άλλα ύψη, άλλους ανέμους, άλλες τροφές και να γυρίσει στην πατρίδα του πλήρης απόψεων. Ελεύθερος να λέει τη γνώμη του, εξίσου τολμηρός και αποφασισμένος όπως όταν έφυγε και δυνατός, ικανός να κερδίσει τη ζωή και τη θέση του στην κοινωνία χωρίς να χάσει τίποτα. Και εκεί που μοιάζει να χάνει αυτό που θέλει, μέσα από εσωτερική πάλη και διλήμματα στο τέλος, τον εμφανίζει να ξανακερδίζει την επαγγελματική του δραστηριότητα και να κερδίζει τη γυναίκα που του έμοιαζε. Την κυρία Έντρις. Αδιάφορη για το τι λεγόταν αδίκως εις βάρος της αλλά και για ό,τι συνέβαινε γύρω της, προσηλωμένη στον στόχο της και στην προσφορά στη ζωή. Απλή, ασυμβίβαστη και αληθινή.

Η γραφή του Hermann Hesse κυλά σαν κρυστάλλινο νερό, το οποίο δεν αφήνει ασάφειες και κενά. Απλώνεται σαν ένα ψηφιδωτό, που δεν έχει κανένα κομμάτι παράταιρο ή περιττό. Η αρχιτεκτονική της ιστορίας εξελίσσεται σε τρία στάδια: από πού ξεκίνησε ο ήρωας, πού πήγε, τι έγινε όταν επέστρεψε. Και ενώ κάθε μέρος της ιστορίας έχει συνήθως τρεις πρωταγωνιστές, μοιάζουν και τα τρία μέρη να έχουν συμπυκνωμένη παρουσία πολλών άλλων ατόμων, όσο και χωρών. Εμφανίζονται σαν σκιές στο κείμενο ή σαν απόηχος που επηρεάζει τα πάντα, όλους. Αυτό είναι ένα πολύ σημαντικό στοιχείο του βιβλίου, που απαιτεί εξαιρετική τέχνη από τον συγγραφέα, ώστε να δείξει πως όλα συμμετέχουν, και ενώ τα κτίρια, οι δρόμοι, οι πόλεις αλλάζουν, οι άνθρωποι όχι. Ιδιαίτερα όταν παραμένουν σταθερά στην ίδια κλειστή κοινωνία, την οποία αναπαράγουν συνεχώς.

Η μικρή πόλη όπου γεννήθηκε ο Hermann Hesse υπάρχει στο κείμενό του, θέλοντας να δείξει και ο ίδιος πως τελικά όλοι εκεί επιστρέφουμε. Εκεί που γεννηθήκαμε, τρέξαμε, γνωρίσαμε τον κόσμο, κι ας τον αλλάξαμε, εκ των υστέρων, μέσα μας. Αυτό είναι το κέρδος! Ο κόσμος να αλλάζει, να γίνεται καλύτερος, έχοντας το βλέμμα προσηλωμένο στον στόχο και όχι στους άλλους, και με σθένος και σοφία να ξαναχτίζονται/αρχίζουν όλα από την αρχή.

Η επιστροφή είναι ένα βιβλίο το οποίο γράφτηκε 110 χρόνια πριν. Ωστόσο, αυτό το οποίο προβάλλει ο συγγραφέας υπάρχει και σήμερα. Και με τον τρόπο με τον οποίο το φέρνει στο τώρα, αναδεικνύει ένα πρόσθετο συγγραφικό προσόν του. Επιλέγει την αφήγησή του να την κάνει από απόσταση. Δεν υπάρχει καμία θερμότητα ή ένταση στα γεγονότα, με αποτέλεσμα ο αναγνώστης να αντιλαμβάνεται την περιγραφή της κοινωνίας τού τώρα χωρίς κάποιο γεγονός να τον εγκλωβίζει στο τότε. Εμφανίζει ανάγλυφες τις παθογένειες των συντηρητικών κοινωνιών, τον ρατσισμό, την εχθρότητα σε καθετί διαφορετικό, κάνοντας το βιβλίο επίκαιρο και άχρονο. Είναι η διορατικότητα του συγγραφέα για την «εξέλιξη» των κοινωνιών, που τον εμπνέει και γράφει την Επιστροφή; Ή μήπως αυτού του είδους η γραφή, η οποία αντέχει στον χρόνο, απλώς μας δείχνει τα πρώτα βήματα ενός εκ των υστέρων νομπελίστα συγγραφέα; Ίσως και τα δύο!

photo H Hesse Η γραφή του Hermann Hesse στην Επιστροφή κυλά, όπως προαναφέραμε, σαν κρυστάλλινο νερό. Απρόσκοπτα. Και στα ελληνικά. Και αυτό συμβαίνει διότι μας μεταφέρεται από τις γνώσεις, την πείρα και την πένα του Απόστολου Στραγαλινού. Η μεταφραστική του ικανότητα κάνει την καταλυτική του παρουσία να γίνεται μια ουσιαστική απουσία, αφήνοντας το έργο του συγγραφέα να λάμπει στα μάτια του αναγνώστη ατόφιο, χωρίς περιττές παρεμβάσεις ή αποκλίσεις. Και η μετάφραση είναι τέχνη και την κατέχει πλήρως ο Στραγαλινός.