Μήτσος Παπανικολάου: «Ποιητικά έργα και αθησαύριστα πεζά»
Ωραιότατος τόμος αφιερωμένος στον ξεχασμένο ποιητή του μεσοπολέμου, τον Μήτσο Παπανικολάου (1900-1943). Στη μέσα σελίδα μάς υποδέχεται η θαυμάσια καλλιγραφημένη υπογραφή του. Τον Πρόλογο υπογράφει ο Θωμάς Κοροβίνης, ο οποίος ανασκαλεύοντας τα κιτάπια του περασμένου αιώνα βρίσκει ανάμεσα στους κολασμένους της εποχής «απολωλότες, απόκοσμους, αρσενοκοίτες, οπιομανείς, “άνθη του κακού”» και τον ποιητή Μήτσο Παπανικολάου, που ήρθε στον Πειραιά από την ηρωική και γραφική, εκείνη την εποχή, Ύδρα για να ζήσει τη ζωή του «poet Maudi», του καταραμένου δηλαδή. Εκεί και ο Καρυωτάκης, αλλά όχι τόσο, εκεί και ο Λαπαθιώτης κι αυτός τόσο. Ο Κοροβίνης θεωρεί πως «δεν υπάρχουν μείζονες και ελάσσονες ποιητές», αρκεί και έναν πρωτότυπο στίχο να έχει γράψει κάποιος και ο Παπανικολάου έχει:
Ήτανε τ’ όνειρο βαθύ στη φαντασία και το σπαθί με το σπαθί σε συνουσία
Στη συνέχεια θα μας μιλήσει για τα «χαμένα νιάτα» του ποιητή, που έφτασε στην πρωτεύουσα, έγινε φίλος με τον Λαπαθιώτη, γύρναγε σε φτωχογειτονιές και σε σοκάκια, που «επέπρωτο να γίνει λάτρης της κραιπάλης», «να σέρνεται πελιδνός και κουρελής στα Χαυτεία», «να ξεπουλάει τη βιβλιοθήκη του Λαπαθιώτη στα παλιατζίδικα δίνοντάς του ελάχιστα από τα κέρδη» γι’ αυτό κι ο άλλος τον έκανε πέρα, να παρακαλάει τους εκδότες για λίγες δεκάρες, να τον περιφρονεί ο περίγυρος και το σινάφι… Ενδιαφέρον το ρητορικό ερώτημα: «Φαντάζεται κανείς τι μπορεί να είδε, να αφουγκράστηκε, να βίωσε ο Μήτσος στα εκστασιακά του ταξίδια στα νταμάρια της ουτοπίας, στις μυτιές και στις ενδοφλέβιες, σε συνοπτικές συνευρέσεις με βίαιους μαχαλόμαγκες και εκβιαστές, σε τεκεδάκια και χαμαιτυπεία της Τρούμπας…»
Ένα πλήρες βιογραφικό μέσα σε λίγες, μα τόσο δυνατές λέξεις, που στήνουν ολόκληρο το ντεκόρ μιας φρίκης και ανατριχιάζουν τον ανυποψίαστο αναγνώστη, που αγνοεί τα πάντα πέρα από το όνομα και λίγους στίχους του ποιητή και αυτοί οι στίχοι, «μια χούφτα», πενήντα ποιήματα σε περιοδικά, που ο ίδιος δεν πρόλαβε να δει τυπωμένα σε συλλογή. Πρόλαβε πάντως να μεταφράσει τους «ομόθρησκούς» του Γάλλους ποιητές. Πέθανε στα σαράντα τρία του χρόνια, στο τρελάδικο από την «ντρόγκα». Το πεπρωμένο του «ένα βαρύθυμο ρεμπέτικο, που δεν του έλαχε να γραφτεί σε πλάκα γραμμοφώνου»… Μα αυτός ο Πρόλογος του Κοροβίνη, με το πάθος και τον ρυθμό του, υπερβαίνει και το ρεμπέτικο και το «εγκώμιο»!
Η ποίηση του Παπανικολάου είναι το πουλί που μας χτύπησε το τζάμι και δεν του ανοίξαμε.
Τον δεύτερο Πρόλογο υπογράφει ο ποιητής Γιώργος Μαρκόπουλος. Τα ίδια βιογραφικά, αλλιώς και εν συντομία διατυπωμένα, γιατί ο Μαρκόπουλος, με βλέμμα συμ-παθητικό, κυριολεκτικά, θα ασχοληθεί πιο πολύ με την ανάσυρση του ανθρώπου από τον βούρκο όπου η ζωή τον έριξε, να τον στήσει στα μάτια μας όχι ως υπόλοιπο ανθρώπου, αλλά ως ενός ευαίσθητου, που του έλαχε ο κλήρος να γράψει στίχους. «Αυτός ο τρυφερός βλαστός που άνθισε στη νηφαλιότητα της Ύδρας, στο “Νησί με τα μνήματα των θαλασσομάχων ηρώων” και που ως ονειροπόλος, την έβλεπε πάντα στον ύπνο του διευκρινίζοντάς μας όμως ότι η ομορφιά της τον ξυπνούσε αλαφιασμένο, γιατί τον έκανε να φοβάται ακόμα πιο πολύ “την πραγματικότητα”».
Ο Μαρκόπουλος θα ρίξει μια ματιά και στα κοινωνικά προβλήματα της εποχής, την «κοινωνική μιζέρια» και την «τραγωδία της προσφυγιάς». Ήταν ο Παπανικολάου, μας λέει, «μοντερνιστής» αλλά όχι «γλυκερός», όπως άλλοι της γενιάς του. Ακροβατούσε ανάμεσα στον έρωτα και στον θάνατο, και είχε μια «εικονοποιία άκρως γοητευτική». Μας χάρισε «στίχους εξόχως εκλεκτούς», όπως:
Κι εσύ δειλή κι αμίλητη στο πλάι μου να μένεις.
Να λες σ’ αυτή σου τη σιωπή όσα ποτέ δεν είπες
ή
Τα μάτια μου είχαν κουραστεί στην προσμονή την τόση
και τα ’κλεισα και σ’ είδα πια, στα βλέφαρά μου πίσω
είχες έρθει στο ραντεβού που δε μου είχες δώσει
Ο Μαρκόπουλος ανθολογεί και άλλους στίχους, στηρίζοντας με αποδεικτικό υλικό τη θέση του ότι ο Παπανικολάου έγραψε πράγματι «στίχους εξόχως εκλεκτούς». Για πολλά από τα ποιήματα αυτά μας λέει πως, αν δεν δεις το όνομα του ποιητή, νομίζεις πως είναι σημερινά. Παράδειγμα το ποίημα «Αθανασία»:
Αν είχες πεθάνει θα σ’ είχε ξεχάσει η μητέρα σου.
Αν σ’ είχα αγαπήσει θα σ’ είχα ξεχάσει κι εγώ.
Η στιγμή γίνηκε ευθεία μέσα στον χρόνο
Βέλος μες στην καρδιά μου
Βελόνα που κεντάει τη μνήμη
Το χέρι σου λάμπει στη νύχτα, σημαία του κόσμου.
Και καταλήγει ο Μαρκόπουλος με μια συγκινητική μεταφορά: «Η ποίηση του Παπανικολάου είναι το πουλί που μας χτύπησε το τζάμι και δεν του ανοίξαμε. Ενώ οι στίχοι του φιλιά κλεφτά που δε δόθηκαν και αστραπές είναι».
Ακολουθεί το Εκδοτικό Σημείωμα, όπου ανάμεσα σε άλλα τεχνικά και γραφειοκρατικά μαθαίνουμε για την πρώτη έκδοση που έγινε το 1966, για το ότι δεν γνωρίζουμε τη θέληση του ποιητή, εφόσον πέθανε 23 χρόνια πριν πραγματοποιηθεί αυτή. Αδρομερώς, έχουμε μια πρώτη απόπειρα συγκέντρωσης των ποιημάτων από τον Τάσο Κόρφη (42 ποιήματα), το 1968 έχουμε 51 μεταφράσεις και 9 ακόμα πρωτότυπα ποιήματα. Το 1971, βρέθηκαν από τον Φραγκίσκο Φαρμάκη 20 ακόμα αθησαύριστα –2 μεταφράσεις και 6 ομότιτλα ποιήματα–, συνολικά φτάνουμε στα 64 πρωτότυπα και 53 μεταφράσεις, με διάφορες αυξομειώσεις που επήλθαν από την έρευνα.
Η παρούσα έκδοση περιλαμβάνει τις εξής ενότητες: Το ποιητικό έργο του Μήτσου Παπανικολάου, Χρονολόγιο – Ο Μήτσος Παπανικολάου και η εποχή του, το κύριο μέρος της έκδοσης (πρωτότυπο έργο και μεταφράσεις) και άλλα χρήσιμα.
Ο δημιουργός αυτού του βιβλίου, Μιχαήλ Χ. Ρέμπας, θα μας παραθέσει πλούσιο κείμενο για τη ζωή και το έργο του Παπανικολάου. Ανθολογώ συνοπτικά: 1938, δημοσιεύει στα Ελληνικά Γράμματα κείμενο για τον Κ. Καρυωτάκη με τίτλο «Ο ποιητής μιας γενιάς», όπου μεταξύ άλλων διαφαίνεται ότι για τον Παπανικολάου ο καλός ποιητής είναι και λυρικός. Παραθέτει παραδείγματα και απηχεί τη «νεορομαντική εξιδανικευμένη αντίληψη περί αγνότητας και λυρικότητας του ποιητικού λόγου». Το πρώτο ποίημα που έγραψε ήταν το 1907 και αφορούσε τον θάνατο του Αθανασίου Διάκου. Το 1916 δημοσίευσε τη «Θύελλα» στη Διάπλαση των Παίδων. Συνεργάστηκε με πάρα πολλά περιοδικά, όπου δημοσίευσε ποιήματα, μεταφράσεις, κριτικές, μελέτες, άρθρα. Όπως παρατηρεί ο Ρέμπας, το έργο του Παπανικολάου παρουσιάζει «μιαν ευθεία, γραμμική εξέλιξη, δίχως μεγάλες αλλαγές […] παρά μόνον προς το τέλος της ζωής του, από το 1938 και μετά σημειώνεται κάποια προσπάθεια κατανόησης των νέων ρευμάτων, της αυτόματης γραφής και του πεζολογικού ύφους… δίχως συνέχεια, ανολοκλήρωτη και αναφομοίωτη».
Με το βιβλίο του ανέστησε έναν ξεχασμένο ποιητή, κέντρισε το ενδιαφέρον του λογοτεχνικού κόσμου, ανακίνησε την έρευνα και απέδειξε πως ο χρόνος έχει υπομονή.
Ι) Βασικοί θεματικοί άξονες του βιβλίου είναι: α) ο χώρος: αδιέξοδο, απομόνωση, εγκλεισμός, για τα οποία θα παραθέσει πλούσιο υποστηρικτικό υλικό. Παραθέτω δείγμα:
Γι’ αυτό κι εγώ σ’ αγάπησα και σ’ αγαπώ και τώρα
τόσο γλυκά, όσο γλυκά μου χάρισες κι εσύ
τη δύναμή σου, τη χαρά, τη νιότη σου στην ώρα
που έδειχνε ο δείχτης άμετρη στιγμή την ηδονή
β) Ο χρόνος, διαπλοκή παρελθόντος-παρόντος και άρνηση του μέλλοντος
γ) Η αυτοβιογραφική λειτουργία και ο ρόλος της ιστορίας
δ) Η αυτοαναφορική λειτουργία: ποιήματα ποιητικής
ΙΙ) Στιχουργία και ποιήματα μετρικής
ΙΙΙ) Ποιητικές μεταφράσεις
IV) Αθησαύριστα πεζογραφήματα
Ο Μιχαήλ Χ. Ρέμπας ονομάζει σύντομη την Εισαγωγή του, όμως καθόλου σύντομη δεν είναι· αντιθέτως, είναι εμπεριστατωμένη, εξειδικευμένη, πλούσια, τεκμηριωμένη και παραδειγματικά πλαισιωμένη, έτσι ώστε ο ακατατόπιστος αναγνώστης να ενημερωθεί πλήρως και υποδειγματικά και ο κατατοπισμένος να νιώσει ευγνωμοσύνη για το έργο που με τόση αγάπη και φροντίδα στον πρόωρα χαμένο ποιητή συνέθεσε.
Στο Υστερόγραφό του ο Ρέμπας μάς ενημερώνει πως ένα νεανικό συγκρότημα μελοποίησε τους στίχους του Παπανικολάου «Μέσα στη βουή του δρόμου»,πράγμα το οποίο προξένησε έκπληξη και συγκίνηση που 75 χρόνια μετά, το ποίημα ενός ελάσσονος ποιητή κέντρισε το ενδιαφέρον ενός μοντέρνου συγκροτήματος. Αυτή η επιλογή δείχνει κάτι και για τον ποιητή και για το συγκρότημα και για το πώς η παραδοσιακή ποίηση παραμένει ζωντανή. Πώς άραγε θα αισθανόταν ο ποιητής, αν άκουγε το ποίημά του μελοποιημένο;
Ο Μιχαήλ Χ. Ρέμπας είναι φιλόλογος και πολιτικός επιστήμων με μεταπτυχιακό στη νεοελληνική φιλολογία. Εργάζεται στη Δευτεροβάθμια Εκπαίδευση, έχει τιμηθεί και επαινεθεί για τις δουλειές του, ετοιμάζει ποιητική έκδοση. Το βιβλίο του, μετά τους Προλόγους και την Εισαγωγή, έχει ένα εξαιρετικά λεπτομερές Χρονολόγιο, ακολουθούν τα Ποιήματα, οι Μεταφράσεις, το Επίμετρο –όπου θα βρούμε κείμενα επιφανών–, οι σημειώσεις, τα χειρόγραφα, οι αφίσες, τα εξώφυλλα, η βιβλιογραφία. Εν ολίγοις, ο Ρέμπας είναι ο άνθρωπος που με το βιβλίο του ανέστησε έναν ξεχασμένο ποιητή, κέντρισε το ενδιαφέρον του λογοτεχνικού κόσμου, ανακίνησε την έρευνα και απέδειξε πως ο χρόνος έχει υπομονή και η υπομονή πάντα σε καλό βγάζει. Πώς θα αισθανόταν ο ποιητής, αν έβλεπε το βιβλίο; Σαν να τον οδηγούσε η Βεατρίκη στον Παράδεισο και δεν είναι «απάτη τ’ όνειρο κι η φαντασία».
Ποιητικά έργα και αθησαύριστα πεζά
Άπαντα τα ευρεθέντα
Μήτσος Παπανικολάου
Εισαγωγή – Επιμέλεια – Σημειώσεις: Μιχαήλ Χ. Ρέμπας
Πρόλογος: Θωμάς Κοροβίνης – Γιώργος Μαρκόπουλος
Όγδοο
304 σελ.
ISBN 978-618-86282-1-2
Τιμή €22,00
